Γ. Φίνλεϋ - Η Εκστρατεία του Δράμαλη. Έκθεση Γεγονότων. Κρίσεις.

Ό Σουλτάνος Μαχμούτ περιέβαλε τον Δράμαλην τήν άρχηγίαν του στρατού του μέλλοντος νά εισβάλη εις τήν Ελλάδα, καί προς αύξησιν εξουσίας του τον έκαμε σερασκέρην. Ό προβιβασμός ούτός άπήρεσεν είς τον παλαίμαχον Χουρσίτ, όστις έπεθύμει νά διατήρηση τήν ύπερτάτην διεύθυνσιν της Ολης Όθωμανικής δυνάμεως ώς ό μόνος αρχιστράτηγος, και άπό της στιγμής καθ' ήν ό άλλος έγεινεν ισόβαθμός του, κατέστη άδιάφορος προς τήν τύχην του αντιζήλου του. Ό Χουρσίτ κατεκρίθη διότι έδωκεν εις τον στρατόν του Μορέως ίκανήν ύποστήριξιν άλλ' όμως είνε αληθές ότι ό Δράμαλης έβάδισεν έκ Θεσσαλίας μέ δύναμιν αυτάρκη όλας τάς άνάγκας τής εκστρατείας. Ή Ανατολική Ελλάς ύπετάχθη εις τήν έξουσίαν του, καί ήτο εις τάς χείράς του νά λάβη κατάλληλα μέτρα προς διατήρησιν ανοικτής συγκοινωνίας μέ τό Ζητούνι καί τήν Λάρισαν. Ό φθόνος του Χουρσίτ δεν ήτο παραίτιος τής αμελείας του Δράμαλη.

Ο Οθωμανικός στρατός, όταν έσκήνωσε παρά τάς όχθας του Σπερχειού, ανήρχετο εις πλείονας τών είκοσι χιλιάδων ανδρών. Έκ τούτων περί τούς όκτακισχιλίους ήσαν ίππικόν, συγκείμενον τό πλείστον έξ ύποτελών οπλοφόρων, ύπό τήν ήγεσίαν πέντε πασσάδων καί διαφόρων Σλάβων Μουσουλμάνων μπέηδων έκ τής Μακεδονίας καί Θράκης. Πολύ μέρος του πεζικού είχεν υπηρετήσει εις τήν πολιορκίαν τών Ιωαννίνων. Άφθονοι προμήθειαι τροφίμων και στρατιωτικών αποθηκών ύπήρχον ταμιευμέναι εις Λαμίαν, καί τά μέσα τά μεταγωγικά ήσαν ύπεραρκούντα. Είς απόγονος τής μεγάλης τιμαριωτικής οικογενείας Καρά Όσμάνογλου διωρίσθη ανώ­τερος επόπτης τής έπιμελητείας.

Ό στρατός ώρμήθη έκ τής Λαμίας περί τά τέλη Ιουνίου 1822' καί άπό τής ημέρας καθ' ήν ό Άλής Κουμουρτζής διέβη τον Σπερχειόν προς άνάκτησιν του Μορέως άπό τών Βενετών τω 1715, ή Ελλάς δέν είχεν ίδεί τόσον λαμπράν έπίδειξιν στρατιωτικής πομπής. Άλλ' εντός τής εκα­τονταετηρίδος ήτις είχε διαρρεύσει, ή ισχύς τής Όθωμανικής αυτοκρατο­ρίας έφαίνετο τακείσα. Ό Άλής Κουμουρτζής συνωδεύετο άπό σώμα στρατιωτικών μηχανικών, οίτινες ήνοιγον δρόμους διά τό πυροβολικόν του, καί κατεσκεύαζον γέφυρας διά τάς πυριτιδοπομπίας του. Ό Δράμαλης έπορεύετο μόνον μέ τοιαύτας άποσκευάς, όποίαι ήδύναντο νά μετα κομίζωνται διά τραχέων, δύσβατων δρόμων έπί τών νώτων ήμιόνων καί καμή­λων. Ό Άλής Κουμουρτζής έπέβαλεν αύστηροτάτην πειθαρχίαν· ό Δρά­μαλης δέν ήδύνατο νά έμποδίση τον ελάχιστον Άλβανόν μπουλούκμπασήν του νά έρημώνη τήν χώραν.

Αί άκαιροι έριδες τής κεντρικής κυβερνήσεως μέ τον Όδυσσέα άφήκαν τήν Άνατολικήν Ελλάδα άνευ υπερασπίσεως. Καί τό στράτευμα τό σταλέν όπως φυλάξη τάς παρόδους τάς έπί του όρους Γερανείας υπεχώρησε καί έφυγεν άπό τό μέγα δερβένι πριν φθάσωσιν οί Τούρκοι. Ή άμυνα τής Κορίνθου είχε διαπιστευθή εις ένα ιερέα, Αχιλλέα Θεοδωρίδην, διότι άνήκεν εις τό κόμμα τής οικογενείας Νοταρά, όχι διότι είχε τήν ελαχίστην γνώσιν τών στρατιωτικών πραγμάτων. 'Εσφαξε τούς Τούρκους αιχμαλώ­τους τούς εις χείρας του, καί έγκατέλιπε τό άπόρθητον φρούριον του όποίου έφρουράρχει, καίτοι έχων άφθονους τροφάς. Τήν 5 Ιουλίου, ό Δράμαλης κατέλυσεν εις Κόρινθον, Οπου έλθών ήνώθη μετ' αύτού ό Γιουσούφ Πασσάς έκ τών Πατρών.

Οί Τούρκοι αρχηγοί συνήλθον εις πολεμικόν συμβούλιον όπως άποφασίσωσι τάς μελλούσας επιχειρήσεις των. Ό σερασκέρης ήτο άνήρ αισιόδοξος καί υψηλόφρων, άμαθής περί τον όρεινόν κλεφτοπόλεμον, καί μεστός περι­φρονήσεως προς τούς 'Ελληνας. Ή ευκολία μεθ' ης ειχε βαδίσει διά τής Ανατολικής Ελλάδος, καί ή φυγή τής φρουράς τής Κορίνθου, έπηύξανον τήν έμπιστο σύνην του. Ό τρόμος τον όποίον έφαίνετο νά είχεν ενσπείρει ή παρουσία του, ή ευκολία μεθ' ης είχεν έπιτύχη φορβήν διά τό ιππικόν του, καί ή βεβαιότης, ώς υπέθετε, του κατάπλου του Όθωμανικού στόλου εις Ναυπλίαν προς έπικουρίαν του, τον έκαμνον νά πιστεύη δτι ήτο προωρισμένος νά καταπάτήση τον Μορέαν τόσον άνέτως όσον καί ό 'Αλή Κουμουρτζής. Έπρότεινεν επομένως νά βαδίση μεθ' όλου του στρατού του εις τό Ναύπλιον. Οί πασσάδες οι ύπό τάς άμέσους διαταγάς του, οίτινες άπέβλεπον είς αυτόν προς προαγωγήν, θερμώς υπεστήριζαν τήν γνώμην του. Οί μπέηδες οί άγοντες τό τιμαριωτικόν ίππικόν έσυμφώνησαν είς τό σχέδιόν του, καθόσον έπηγγέλλετο ταχείαν λήξιν τής εκστρατείας.

Δύο μόνον άνδρες υπεστήριζαν διάφορον γνώμην. Ό Γιουσούφ Πασσάς τών Πατρών, καί ό 'Αλή-Πασσάς, μέγας γαιοκτήμων του 'Αργους, αμ­φότεροι έγνώριζον τήν χώραν καί τον έχθρόν. Έπρότειναν νά καταστήσωσι τήν Κόρινθον στραταρχείον του Όθωμανικού στρατού, καί νά σχηματίσωσι μεγάλας άποθήκας τροφίμων καί πολεμεφοδίων ύπό τήν αίγίδα τής απορθήτου ακροπόλεώς της. Μία Τουρκική μοίρα ήδη ήρχε του Κόλπου τής Ναυπάκτου' δι' όχυρώσεως τών Κεγχρεών, δευτέρα μοίρα θά ήδύνατο νά ύποστηριχθή έν τω Σαρωνικώ Κόλπω. Οί έπαναστάται του Μορέως θ' άπεκόπτοντο τότε πάσης συγκοινωνίας προς τούς άρματωλούς της 'Ρούμελης. Επίσης συνέστησαν τήν διαίρεσιν του Όθωμανικού στρατού είς δύο μοίρας. Τό κύριον σώμα ύπό τον σερασκέρην θά ήρκει ύπερπερισσώς όπως βοηθήση τό Ναύπλιον, καί άναλάβη κατοχήν τής Τριπολιτσάς. Ή δευτέρα μεραρχία θά ήδύνατο νά βαδίση ασφαλώς κατά μήκος του Κορινθιακού Κόλπου, υποστηριζόμενη ύπό τών Τουρκικών πλοίων τά όποία είχε φέρει ό Γιουσούφ είς Κόρινθον. Θά έβίαζε τούς κατοίκους τής 'Αχαϊας νά ύποταχθώσιν είς τον Σουλτάνον, καί θά έζησφάλιζε διά τούς Τούρκους Ολα τά κέρδη τής συγκομιδής τής σταφίδος, καί όλους τούς φόρους τής αγωγής Ελληνικών προϊόντων. Αί μοίραι αύται του στρατού, άφού θά εγκαθιστώντο έδραίαι είς Τριπολιτσάν καί Πάτρας, θά ήδύναντο είτα νά συνδυάσωσι τάς έσύστερον κινήσεις των έν συμπράζει μέ τάς φρουράς Κορώνης καί Μοθώνης, καί μέ τον Τουρκικόν στόλον. Τό έγκριτον αυτό σχέδιον απερρίφθη, καί ό σερασκέρης έπροχώρησε χωρίς κάν νά περιμένη τήν σύστασιν αποθηκών έν Κορίνθω.

Ή εύθεία οδός άπό Κορίνθου είς Ναύπλιον καί 'Αργος βαίνει διά στενής τίνος κλεισωρείας καλούμενης Δερβενάκι (κατά τούς Αρχαίους Τρητός), άλλ' υπάρχει καί άλλη δύσβατος οδός παράλληλος ταύτης και εις βραχείαν άπόστασιν προς ανατολάς. Υπάρχουν προσέτι δύο άλλοι δρόμοι, ο είς σχηματίζων καμπύλην προς δυσμάς διά τής Νεμέας καί του χωρίου Άγ. Γεωργίου, καί ό άλλος βαίνων έπί πολύ προς ανατολάς διά του 'Αγινόρους καί του στενού τής Κλεισούρας. Ό Δράμαλης διήλθε τήν κλεισώρειαν του Δερβενακίου χωρίς νά συναντήση άντίστασιν καί μετ' ακατα­νόητου θράσους καί ήλιθιότητος δέν άφησε φρουράν διά νά κατέχη τήν δίοδον, καί ήμέλησε νά καταλάβη τά χωρία Αγ. Γεώργιον καί 'Αγινόρος, προς έξασφάλισιν τών πλευρών του, καί πρόληψιν πάσης διακοπής τής προς τήν Κόρινθον συγκοινωνίας του. 'Ιδρυσε τό στρατηγείον του είς τήν πόλιν "Αργος τήν 12 Ιουλίου, προαποστείλας τον 'Αλή Πασσάν μετά πεντακοσίων ιππέων όπως άναλάβη τήν άρχηγίαν τής φρουράς του Ναυ­πλίου, άμα τή είσόδω του είς τό πεδίον.

Έάν οί Ελληνες έπραττον μετ' άγαθοπιστίας, θά έλάμβανον κατοχήν τουυ Ναυπλίου πριν φθάση είς τό 'Αργός ό Δράμαλης. Μεσούντος του Ίουνίου, ή φρουρά είχεν έλαττωθή εις τοιούτον αριθμόν ύπό τής πείνης, ώστε οί Τούρκοι υπέγραψαν συνθηκολογίαν, λέγοντες ότι καλλίτερον θά ήτο νά σφαγώσι τάχιστα ή νά θνήσκωσι βραδέως. Ή συνθηκολογία αύτη ώριζεν δτι οί Τούρκοι θά παρέδιδον τό φρούριον, καί θά κατέθετον τά όπλα των καί δύο τρίτα τής κινητής περιουσίας των, ύπό τον όρον ότι οί 'Ελληνες θά τούς έπέτρεπον νά μισθώσωσιν ουδέτερα πλοία προς μεταβίβασιν εαυτών είς τήν Μικράν 'Ασίαν, καί θά τούς έπόριζον τρόφιμα μέχρι τής άφίξεως τών πλοίων τούτων. 'Ομηροι εδόθησαν παρ' αμφοτέρων προς ακριβή έκτέ λεσιν τής συνθήκης, καί οί 'Ελληνες κατέλαβον τό μικρόν νησιωτικόν φρούριον τό δεσπόζον του λιμένος, καλούμενον Μπούρτζι.

Ή Ελληνική κυβέρνησις πάραυτα έπεμψε γραμματείς είς Ναυπλίαν προς καταγραφήν τής ιδιοκτησίας τών Τούρκων, καί οί υπάλληλοι ούτοι κατηγορήθησαν ώς πράξαντες όπως ή Μπουμπουλίνα καί οί πράκτορες του Κολοκοτρώνη είς Τριπολιτσάν. Αμφότερα τά μέρη έκριναν συμφέρον των νά έπιβραδύνωσι τήν έκτέλεσιν τής συνθηκολογίας. Τά μέλη τής Ελ­ληνικής κυβερνήσεως έσοφίσθησαν ν' άποκτήσωσι μεγάλα ποσά χρημά­των λάθρα αγοράζοντες τά υπάρχοντα τών Τούρκων, πωλούντες αύτοίς τρόφιμα, καί υποσχόμενοι νά τούς βοηθήσωσιν όπως διαφύγωσι μετά τών οικογενειών των. Αφότου ό Μαυροκορδάτος είχεν έγκαταλίπη τήν προεδρείαν τής Ελλάδος όπως πράξη έργα στρατηλάτου είς τήν 'Ηπειρον, τά μέλη του εκτελεστικού σώματος καί οί 'Ελληνες υπουργοί μικράς άπέλαυον εμπιστοσύνης, καί ακόμη όλιγωτέρας ήσαν άξιοι. Ίσχυρίζοντο ότι δέν ήδύναντο νά εύρεθώσι χρήματα προς πληρωμήν του ναύλου τών ουδε­τέρων πλοίων, τών άναγκαιούντων προς διαπόρθμευσιν τών έκ τής Ναυπλίας Τούρκων είς τήν Ασίαν' άλλ' ήτο πρόφασις δπως δοθή καιρός είς τούς γραμματείς των έν τω φρουρίω ν' άποκομίσωσι μείζονα κέρδη διά συναλλαγών μέ τάς πλούσίας οικογενείας τάς ένδον έκεί.

Ήτο γνωστόν τοις πάσιν δτι, οπόταν οί Τούρκοι υπέγραψαν τήν συνθηκολογίαν, τόσον ανυπόμονοι ήσαν νά διαφύγωσιν, ώστε θά κατέβαλλον τό ποσόν τό άναγκαίον προς πληρωμήν του ναύλου τών ουδετέρων πλοίων, εντός νυχθημέρου. Άλλ' όταν έπέτυχον τακτικά σιτηρέσια παρά τής Ελληνικής κυβερ­νήσεως, καί κατώρθωσαν ν' άγοράζωσι προμηθείας παντός αναγκαίου παρ' ιδιωτών, έπροσπάθησαν νά παρατείνωσι τήν διατριβήν των μέχρι τής έλεύσεως τής στρατιάς του Δράμαλη, ήτις ήτο γνωστόν δτι εύρίσκετο είς τον δρόμον προς βοήθειάν των. Ήλπιζον προσέτι δτι τό φρούριον θά έπεσιτίζετο ύπό του Όθωμανικού στόλου.

Ούτως είχον τά πράγματα όταν ό Άλής ό Άργείος είσήλθεν εις Ναύπλιον δπως άναλάβη τήν άρχηγίαν. Ή πρώτη φροντίς του ήτο νά εξασφά­λίση όλους τούς ομήρους, καί νά συλλαβη τούς γραμματείς τούς άπεσταλμένους εις τό φρούριον ύπό τής Ελληνικής κυβερνήσεως. Ίσχυρίσθη ότι ή Ελληνική κυβέρνησις είχε καταστήσει άκυρον τήν συνθήκην παραμελήσασα νά εκτέλεση τούς Ορους της, κ' έκράτησε τούς ομήρους ώς εχέγγυα διά τήν άσφάλειαν τών Τούρκων ομήρων τών είς τάς χείρας τών Έλλήνων. Εις τήν περίπτωσιν ταύτην, αυτό τό συμφέρον έπειθεν αμφότερα τά μέρη ν' άκούσωσι τήν φωνήν τής φιλανθρωπίας. Ακολούθως ή πρώτη φροντίς του Άλή ήτο νά έτοιμασθή προς μακράν άμυναν, άλλ' ό Δράμαλης είχε διεξαγάγη τάς επιχειρήσεις του μετά τοσαύτης απερισκεψίας, ώστε ανεπαρκείς προμηθείας κατώρθωσε νά έπιτύχη άπό τήν Όθωμανικήν έπιμελητείαν. Ή τύχη του Ναυπλίου έξηρτάτο άπό τον στόλον, καί πάσα έλπίς άμεσου συνδρομής άπό τό μέρος έκείνο κατεστράφη διά τής είδήσεως ότι διέπλευσε κύκλω του Μορέως, όπως λάβη έπί τών πλοίων τον Μεχμέτ, τον νέον Καπετάν-πασσαν, εύρισκόμενον τότε είς Πάτρας. Ή σιτοπομπία ή προωρισμένη διά τό Ναύπλιον, τήν οποίαν έκόμιζε, δέν ήδύνατο νά περιμένεται πριν παρέλθωσιν εβδομάδες.

Τό διάβημα τούτο του Όθωμανικού στόλου επέφερε τον όλεθρον τής στρατείας του Δράμαλη. Επειδή ούτος είχε φέρει μεθ' έαυτού πενιχράς προμηθείας καί πολεμεφόδια, ό κοινός νους άπήτει νά μείνη είς Κόρινθον, μέχρις ού πληροφορηθή δτι ό στόλος άπεβίβασεν εφόδια διά τον στρατόν του είς Ναυπλίαν. Καί όταν ευρέθη είς τό 'Αργός άνευ προμηθειών, ήτο τόσον καταφανές ότι δέν θά ήδύνατο νά προχώρήση προσωτέρω είς τον Μορέαν, ώστε ώφειλεν αμέσως νά όπισθοπορήση εις Κόρινθον, καί νά μεταπέμψη έκ Πατρών ολίγα μεταγωγικά προς άνάπλουν του κόλπου καί άναπλήρωσιν τών αποθηκών του. Καί όμως, καίτοι δέν ήδύνατο νά στείλη εφόδια τροφίμων είς Ναύπλιον, έσπατάλησε τον καιρόν του άνωφελώς είς τό 'Αργος, αίσχυνόμενος νά όμολογήση ότι κακώς έπραξε μή είσακούσας τάς συμβουλάς του Γιουσούφ Πασσά.

Ή διαγωγή τής Ελληνικής κυβερνήσεως δέν υπήρξε φρονιμωτέρα τής του σερασκέρη. 'Ενιοι τών πολιτικών ηγετών της, ιδίως ό Κουτσόβλαχος Κωλέττης καί ό Επτανήσιος εξόριστος Μεταξάς, ήσαν άνθρωποι τών οποίων τά ονόματα είς τό μέλλον συνεδέθησαν μέ τάς χειρίστας κομματικάς πράξεις όσαι έμόλυναν τήν 'Επανάστασιν. Τα νύν άπεδείκνυον εαυ­τούς άκρως άπροσφυείς διά τήν ύψηλήν θέσιν των. Ή Ελλάς είς τήν έπιπλοκήν ταύτην έσώθη διά τής ευσταθείας καί τής φιλοπατρίας του λαού, όχι διά τής δραστηριότητος τής κυβερνήσεως ή διά τής ανδρείας τών καπε­ταναίων. Τά μέλη τής κυβερνήσεως έφυγον έκ του 'Αργους ευθύς ώς ή εμπροσθοφυλακή του Δράμαλη προέκυψεν άπό τά Δερβενάκια. Έν τή εσπευσμένη φυγή των, οί υπουργοί έγκατέλιπον τά εθνικά αρχεία, καί με­γάλη ν ποσότητα άσημικού, τό όποίον είχε συλλεχθή άρτίως έκ τών ναών καί μοναστηριών διά τήν έθνικήν ανάγκην. Οί στρατιωτικοί ακόλουθοι τών υπουργών καί στρατηγών, οίτινες είχον συρρεύσει είς τό 'Αργος διά νά συμμετάσχωσι τών λαφύρων του Ναυπλίου, έποκρελήθησαν τήν στιγμήν ταύτην τής συγχύσεως όπως λαφυραγωγήσωσι τούς συμπολίτας των.

Ή βασιλεία τής αναρχίας έγκατεστάθη. Τήν νύκτα κραυγαί κινδύνου ήγέρθησαν, καί τουφεκοβολισμοί έρρίφθησαν εις τήν συνοικίαν του 'Αρ­γους τήν πλησίον του δρόμου του φέροντος είς τήν πόλιν άπό τής Κορίνθου. 'Ανθρωποι έκραύγαζον ότι οί Τούρκοι έρχονται είς τήν πόλιν. Χιλιάδες τών κατοίκων, καί μάλιστα οι πρόσφυγες άπό τήν Σμύρνην, τάς Κυδωνιάς καί τήν Χίον, γενόμενοι δειλότεροι τών άλλων άπό τάς συμφοράς τάς οποίας ειδον, έτρεξαν έξω τών οικιών των έν φρενιτιώδει τρόμω, άφήσαντες όλα τά υπάρχοντα των οπίσω. Αί οδοί αί είς Λέρναν καί Τρίπολιν παρείχον σκηνάς συγχύσεως καί ταλαιπωρίας, ατινες θά έπλήρουν όλόκληρον τόμον. Πλήθη έτρεχον τυφλώς είς τά πρόσω χωρίς νά γνωρίζωσι ποίαν διεύθυνσιν είχον λάβη' οικογένεια ήκολούθει οικογένειαν έπί ώρας είς θλιβεράν λιτανείαν άνδρες έτρεχον φέροντες μικράς άγκαλίδας ιματισμού συναφθείσας είς τήν στιγμήν τής φυγής, ή κύπτοντες ύπό τό βάρος α­σθενών συγγενών των γυναικόπαιδα αιφνιδίως εξεγερθέντα του ύπνου καί ήμιενδυ μένα, έπροσπάθουν νά παρακολουθήσωσι τό βήμα τών φυγάδων, άλλά πολλοί έπιπτον έξηντλη μένοι είς τό πλάγι του δρόμου, κλαίοντες, προσευχόμενοι, καί περιμένοντες τον θάνατον άπό τάς χείρας τών φαντα­στικών διωκτών των.

Έν τω μεταξύ αί οίκίαι, τάς όποίας ούτοι έγκατέλιπον, έληστεύοντο μετ' ασυνειδήτου απληστίας. 'Ιπποι, ήμίονοι, άροτήρες βόες άπήγοντο άπό τούς σταύλους τών χωρικών, καί έφορτώνοντο μέ λάφυρα είς τάς οικίας τών αστών. Ή κατοικία του εκτελεστικού σώματος, τά οικιακά σκεύη τών μελών τής νομοθετικής συνελεύσεως, καί πολλαί τών ιδιωτικών οι­κιών έν τή πόλει, διηρπάγησαν άπό συμμορίας Ελλήνων κλεφτών πριν είσέλθωσιν οί Τούρκοι. Ή μικρά πλήν εκλεκτή βιβλιοθήκη του Θεοδώρου Νέγρη, του γραμματέως τής επικρατείας, άπεκομίσθη έπί κλοπιμαίου ίππου ύπό τίνος Μανιάτου. Ό ίππος χωλαίνων έπεσε' ό Μανιάτης τότε τον έπώλησεν άντί δύο ταλλήρων προς άξιωματικόν τινα, όστις τον ήγόρασε διά νά φέρη ύδωρ είς τούς στρατιώτας του, τεταγμένους έπί του λόφου υπε­ράνω τής Λέρνης' παρ' ελπίδα εύρε φορτωμένον πλήθος βιβλίων. 'Ολίγας ημέρας ύστερον τά βιβλία ήλθον είς τήν κατοχήν του πλοιάρχου "Αστιγξ, όστις έπληροφόρησε τον Νέγρην περί τής τύχης τής βιβλιοθήκης του' άλλ' ό ανήσυχος ούτος πολιτικός ποτέ δέν εξέφρασε τήν έπιθυμίαν νά τήν ανά­κτηση, ίσως διότι δέν έβλεπεν ούδαμού θέσιν ασφαλή.

Έν μέσω τών αταξιών τούτων, μερικοί έκ τών δημογερόντων του Αλ­βανικού πληθυσμού τής Αργολίδος έλαβον ταχέα καί συνετά μέτρα προς ύπεράσπισιν τής πατρίδος των. Πριν άποσυρθώσιν, έκαυσαν όλον τον σίτον καί τήν φορβήν όσην δέν ήδύναντο ν' άποκομίσωσι, κ' έστέγνωσαν διά λί­θων τινά τών φρεάτων. Ό Νικόλαος Σταματελόπουλος, αδελφός του Νι­κήτα, όστις ειχεν ήγηθή του κυρίου σώματος τών στρατευμάτων τών χρησιμοποιηθέντων κατά τον μακρόν αποκλεισμόν τής Τριπολιτσάς, διέπρεψε τόσον έπί ευθυκρισία κατά τήν περίοδον ταύτην, όσον είχε διαπρέψει έπί ανδρεία πρότερον. Απεσύρθη είς τά ανατολικά, κ' έτάχθη είς τήν κοι­λάδα τών Ίρίων.

'Οταν ό Δράμαλης ίδρυσε τό στρατηγείον του είς 'Αργός, είχε περί τούς δεκακισχιλίους άνδρας ύπό τάς άμεσους διαταγάς του, σχεδόν δέ το ήμισυ τής δυνάμεως ταύτης συνίστατο έξ ίππικού. Ένώ οί υπουργοί, γερουσιασταί καί οί άρχηγέται τής Ελλάδος έφευγον είς τά πλοία τά όρ­μούντα είς Λέρναν, καί οί οπαδοί των έσκύλευον τήν πόλιν, έν σώμα εθε­λοντών έρρίφθη είς τό κατηρειπιωμένον κάστρον Λάρισσα, όπου ίστατο ή αρχαία ακρόπολις του 'Αργους. Ή φιλόπα τρις διαγωγή τών ανδρών τούτων έν μέσω του γενικού πανικού υπήρξε τόσον αξιέπαινος, ώστε τό όνομα ενός έκαστου έπρεπε νά παραδοθή άπό γενεάς εις γενεάν είς τήν ευγνωμοσύνην τής Ελλάδος. Υπερησπίσθησαν τήν έπικίνδυνον θέσιν, τήν οποίαν κατέλαβον, μετά μεγίστης καρτερίας, καί ή επιτυχία των άνεζωπύρωσε τό θάρσος τών στρατευμάτων τών ταχθέντων είς Λέρναν, καί τους έγκαρδίωσεν ώστε νά έπιστρέψωσι και καταλάβωσι τήν γραμμήν του Έρασίνου.

Εις τήν περίστασιν ταύτην ό πρίγκιψ Δημήτριος Υψηλάντης ανέκτησε τήν έκτίμησιν τών συμπολιτών του άναπτύξας ασυνήθη δραστηριότητα,σιμά είς τήν γενναιότητα του τήν συνήθη. Τά μέλη του νομοθετικού σώματος, έκ ταπεινής ζηλοτυπίας, τον έκάλεσαν νά λάβη τήν θέσιν του έπί του πλοίου έφ' ού κατέφυγον αυτοί, καί νά ενεργή ώς πρόεδρός των. 'Απηξίωσε τήν πρόσκλησιν τών δειλών, καί έμεινε μεταξύ του λαού όπου έπρε­πε νά ευρίσκονται κ' εκείνοι. Καίτοι είχε προσωπικούς λόγους δυσαρεστήσεως ώς προς τήν διαγωγήν του Κολοκοτρώνη, 'Οστις τον είχε μεταχειρισθή μετά τραχύτητος καί αύθαδείας μετά τήν άλωσιν τής Τριπολιτσας, έσπευσε τώρα νά συνεννοηθή μέ τόν επιφανή τούτον στρατηλάτην, όπως τον παροτρύνη προς άμεσον δράσιν. Ή ένεργητικότης καί ή φιλοπατρία του Ύψηλάντου ηλέκτριζε πάντας προς όσους άπηυθύνετο. Ό Πετρόμπεης, ό κατ' όνομα αρχιστράτηγος τής Πελοποννήσου, καί ό Κρεββατάς, πρόκριτος τοΰ Μιστρά, μετέλαβον κάτι έκ του ενθουσιασμού του. Ή Πε­λοποννησιακή γερουσία προέβη είς τό μέσον, καί ανέλαβε τά καθήκοντα τής κυβερνήσεως, τά όποία τό έκτελεστικόν σώμα ειχεν έγκαταλίπη. Ό λαός έτρεξεν είς τά όπλα χωρίς νά περιμείνη τήν πρόσκλησιν τών επισή­μων αρχηγών του. Οπλαρχηγοί καί πρόκριτοι παρεσύρθησαν άπό τήν γενικήν ώθησιν. Ή φιλοπατρία τής Ελλάδος ολοσχερώς ήγέρθη.

Ό Υψηλάντης έπέστρεψεν είς τούς Μύλους τής Λέρνης, όπου, βλέπων ότι τό σώμα τών εθελοντών είς τήν Λάρισσαν σφόδρα κατεπιέζετο, τολμηρώς έρρίφθη είς τό φρούριον, συνοδευόμενος άπό διαφόρους νεαρούς αρχη­γούς. Ή δύναμις είς Λάρισσαν ηύξήθη νυν είς χιλίους άνδρας, άλλ' έσπάνιζον αί τροφαί καί τό ύδωρ. Οί Τούρκοι έπολιόρκουν στενώς τήν θέσιν, κ' έματαίωσαν δύο απόπειρας τών 'Ελλήνων έκ Λέρνης προς έπισιτισμόν τών έν τω φρουρίω. Άλλ' ό σκοπός τών εθελοντών τών πρώτων καταλαβόντων τήν θέσιν επετεύχθη. Ή πρόοδος του Όθωμανικού στρατού άνεχαιτίσθη, μέχρις ού ή αναβολή έδωκε καιρόν είς 'Ελληνικόν στράτευμα νά συναχθή ίσχυρόν αρκετά δπως τον αντιμετωπίση. Ό Υψηλάντης και τό μέγιστον μέρος τής φρουράς άπεσύρθησαν διά νυκτός, άλλ' ολίγοι έκ τής αρχικής σπείρας τών προμάχων του φρουρίου απεφάσισαν νά τηρήσωσι τήν θέσιν μέχρις ού έκλίπη καί ό τελευταίος άρτος των. Ή διαφυγή των τότε κατέ­στη είς άκρον δύσκολος, πλήν τήν νύκτα τής 20 Ιουλίου κατώρθωσαν ν' άνοίξωσι δρόμον διά μέσου της Τουρκικής γραμμής του αποκλεισμού. Μα­νιάτης αξιωματικός, ό Αθανάσιος Καράγιαννης, έκαυχήθη ότι ύπήρξεν ό πρώτος είσελθών είς τό φρούριον καί ό τελευταίος έξελθών αυτού.

Ή θέσις τών Ελλήνων έβελτιούτο νυν ταχέως, ένώ ή του Όθωμανι­κού στρατού καθίστατο αφόρητος. Υπέρ τούς πεντακισχιλίους όπλίται ήσαν συνηθροισμένοι είς τούς Μύλους τής Λέρνης. Ή θέσις είχεν όχυρωθή διά χθαμαλών τειχών, καί πλευρικώς έκαλύπτετο διά το πυροβολικού πολλών Ελληνικών πλοίων. Ό Έρασίνος, όστις πηγάζει είς πλατύ ρεύμα άπό σπηλαίου τινός περί τά δύο μίλια άπό του Αργους, ορίζει τήν όδόν τήν άγουσαν άπό Λέρνης είς Τριπολιτσάν, μεταξύ βραχώδους κρημνού καί δια­φόρων έφθαρμένων τεχνητών διωρύγων, σχηματισμένων όπως φέρωσι τό ύδωρ προς περιστροφήν μύλων, ή προς άρδευσιν φυτειών αραβοσίτου καί βάμβακος. Χαμηλότερα προς τήν θάλασσαν, ή κοιλάς διατέμνεται διά χανδάκων καί δι' άμπελοφυτειών. Ή γραμμή του 'Ερασίνου άρα παρείχεν έδαφος κατάλληλον διά τάς επιχειρήσεις του άτακτου πεζικού τών Ελλή­νων, καί σχεδόν άβατον διά τό ιππικόν τών Τούρκων. 'Επί τής γραμμής ταύτης πολυάριθμοι άψιμαχίαι συνεκροτήθησαν, καί οί 'Ελληνες έπί τέ­λους έκέρδησαν όριστικήν ύπεροχήν.

'Αλλα ισχυρά σώματα Ελλήνων συνηθροίσθησαν έφ' δλων τών ορέων τών έπισκοπούντων τήν πεδιάδα του 'Αργους. Ό καιρός ήτο εκτάκτως αυχμηρός. Οί Τούρκοι ιππείς εύρισκον μεγάλην δυσκολίαν Οπως προνομεύσωσι φορβήν, καί πολλάκις ήναγκάζοντο ν' άκροβολίζωνται προς τούς εχθρούς ένώ έπότιζον τούς ίππους των. Σπάνις υπήρχε τροφών, καί οί στρατιώται διεσκορπίζοντο άνά τούς αμπελώνας, καί κατεβρόχθιζον σταφυλάς καί άωρους πέπονας. Νόσος τάχιστα ένέσκηψεν είς τον στρατόν, καί πριν συμπληρωθή δεκαπενθήμερον άφ'ης ό Δράμαλης κατέλαβε τό 'Αργος, ευρέθη βιασμένος νά οπισθοχώρήση προς τήν Κόρινθον. Τήν 25 Ιουλίου προαπέστειλε τήν πρώτην μοιραν του στρατου προς κατάληψιν τών διόδων. Τό Έλληνικόν στράτευμα περιέμενε τανύν τον Όθωμανικόν στρατόν έν πολλή δυνάμει. Περί τούς όκτακισχιλίους άνδρες, ονόματι ύπό τήν άρχηγίαν του Κολοκοτρώνη, όστις ειχεν έκλεχθή άρχι στρατηγος, άλλά πράγματι ύπό τάς άμεσους διαταγάς πληθύος αρχηγών, κατέλαβον τά υψώματα άπό τής Λέρνης είς τά Δερβενάκια. 'Αλλο σώμα έκ δισχιλίων ανδρών είχε ταχθή είς 'Αγινόρος υπό τον Νικήταν, τον άρχιμανδρίτην Δίκαιον, καί τον Δημήτριον Ύψηλάντην καί τρίτον σώμα έκ περίπου δισχιλίων στιβαρών Αλβανών άπό τό Κρανίδι, τό Καστρί καί τον Πόρον, ειχεν ένωθή μέ τό στράτευμα του Νικολάου Σταματελοπούλου, κ' έπροχώρησε διά νά έπιτηρή τό Ναύπλιον.

Ή έλλειψις συστήματος ήτις έκράτει παντού δπου ό Κολοκοτρώνης ήρχεν, ή άντεποιείτο τήν αρχήν, παρεκώλυσε τούς 'Ελληνας του νά καταλάβωσι μονίμους σταθμούς καί νά έγείρωσι προμαχώνας, τό όποίον θά έβίαζε τον έν 'Αργει στρατόν νά υποκύψη είς πάντα δρον τον όποιον θά έκρινον εύλογον οί 'Ελληνες νά έπιβάλωσιν.

'Εάν ό Κολοκοτρώνης είχε στρατηγικήν τινα ικανότητα, θά ήδύνατο ν' άποκόψη τήν άποχώρησιν του Δράμαλη, καί νά προασφαλίση τήν άμεσον παράδοσιν τής Ναυπλίας. 'Από ώρας είς ώραν ηύξανεν ό αρι­θμός τών Ελλήνων. Σχεδόν παν χωρίον έπεμψεν άγημα ένοπλων ανδρών είς τό μέρος όπου εγχώριος τις αρχηγός έθεώρει τήν άρίστην θέσιν όπως άποκόψη μερίδα τινά έκ τής αποσκευής του σερασκέρη.

Ή εμπροσθοφυλακή του Όθωμανικού στρατού συνίστατο έκ χιλίων Αλβανών. Οί άνδρες ούτοι, οίτινες είχον σπουδάσει τήν χώραν καθ' όσον προέβαινον μετά τού ενστίκτου φιλοπόλεμων ορεινών, έτράπησαν τήν δυτικήν όδόν διά τής κοιλάδος τής Νεμέας, καί ειχον τόσον άγρυπνον τό όμ­μα, ώστε κατώρθωσαν νά παρέλθωσι τό στράτευμα του Κολοκοτρώνη τό τεταγμένον είς "Αη-Γιώργην άνευ ουδεμιάς αψιμαχίας. Δύσκολον νά εξα­κριβώση τις άν οί Μοραΐται έξέλαβον τούς Αλβανούς τούτους ώς σώμα Ελλήνων οπλιτών λόγω τής όμοιότητος του ενδύματος, ή άν άπέφυγον τήν συμπλοκήν προς παλαίμαχους πολεμιστάς, κ' επέτρεψαν αύτοίς νά διέλθωσιν ανενόχλητοι.

Σώμα ιππέων του Δράμαλη, σταλέν περί τον αυτόν χρόνον όπως καταλάβη τό Δερβενάκι, εύρε τούς "Ελληνας περιχαρακωμένους είς τό στενόν. Ή πρώτη μοίρα τών Τούρκων έτράπη διά τούτο προς τήν όδόν τήν διά του Αγίου Σώστη. Οί προεξάρχοντες ιππείς σχεδόν είχον φθάσει τήν άνοικτήν κοιλάδα κάτω του χωρίου Αη-Βασίλη, όταν ό Νικήτας, όστις ειχε σπεύ­σει ν' αντιμετωπίση αυτούς έξ Αγινόρους, έπέπεσεν είς τό πλευρόν των, κ' έρρίφθη είς τήν κοιλάδα πρό αυτών. Ό Νικήτας κατέλαβε θέσιν δεσπόζουσαν τής ζεύξεως τής όδού του "Αη-Σώστη μέ τήν έκ τών Δερβενακίων προκύπτουσαν. Τό λοιπόν του Ελληνικού στρατεύματος, τό όποίον ήκολούθει τον Νικήταν, ύπό τον Δίκαιον και Ύψηλάντην, προσέβαλε τών Τούρκων τό δεξιόν. Τό Όθωμανικόν ίππικόν προήλασε τολμηρώς, άλλ' έκάμφθη ύπό τό πυκνόν πυρ του εκλεκτού σώματος τών σκοπευτών έπί του χθαμαλού υψώματος τού καταληφθέντος ύπό του Νικήτα. Ό μικρός λόφος υπερείχε χαράδρας, δι' ής οί Τούρκοι έβιάσθησαν νά διαβώσιν. Α­γρία πάλη συνήφθη εις τό μέρος τούτο. Οί Ντελήδες έπροσπάθουν νά βιάσωσι τον δρόμον των μέ άπηλπισμένην ανδρείαν, άλλ' οί "Ελληνες παρημπόδισαν τον δρόμον διά τής χαράδρας φονεύσαντες πλήθος ίππων, καί είτα σώρεύσαντες έπ' αυτών τά πτώματα τών ιππέων των. Ή προσβολή πολ­λάκις έπανελήφθη, καί έπί τέλους τοιούτοι αριθμοί έπίεζον είς τά πρόσω έκ τών όπισθεν, ώστε πάσα ύποχώρησις κατέστη αδύνατος. Έν άπηλπισμένον σώμα εκλεκτών ιππέων έξέφυγε τότε τούς 'Ελληνας, καί διά του ανοικτού εδάφους εις τήν πεδιάδα Κορτέσσα, κατώρθωσε νά σωθή είς Κό­ρινθον.

Έπί τής χαράδρας τρομερά ήτο ή σφαγή. Σύγχυσις διεδόθη άνά πάσαν τήν γραμμήν τών Τούρκων. Οί 'Ελληνες πλευρικώς προσβάλλον­τες ταύτην έκάλυψαν τήν όδόν μέ τεθνεώτας καί τραυματίας. Τό πρώτιστον άντικείμενόν των ήτο ν' άποκόψωσι τάς άποσκευάς, νά βάλλωσι σκευοφόρους ήμιόνους, καί νά έξασφαλίσωσι τήν λείαν. Οί Τούρκοι έφυγον άλλοι άλλαχόσε, καταλείποντες τήν άποσκευήν των όπως άναχαιτίσωσι τήν καταδίωξιν του εχθρού. Όλίγοι ήδυνήθησαν νά προχωρήσωσιν αρκετά είς τήν άνωφέρειαν δύσβατου όρους, καί πας θάμνος έφαίνετο νά γέννά όπλίτας διά νά τούς κυνηγώσι. Πολλοί έγκατέλιπον τούς ίππους των, κ' έπέτυχον νά εύρωσι διά νυκτός τήν είς Κόρινθον άγουσαν. Μακραί σειραί σκευοφόρων ήμιόνων καί καμήλων, καί ικανοί ίπποι μέ πολυτελή έφίππια καί φάλαρα, συνελήφθησαν. Αμέτρητος ύπήρξεν ή λεία.

Ή διαγωγή του Νικήτα εις τήν περίστασιν ταύτην άξίως έτυχε πολ­λών επαίνων. Έξετέλεσεν εύστοχον στρατήγημα μετά τάχους καί γενναιότητος. Ήρατο δέ καί τό γέρας προσωπικής ανδρείας έν τη μάχη, όρμήσας ξιφήρης εναντίον σώματος Τουρκικού πεζικού, τό όποίον έπροσπάθει νά σχηματίση όγκον όπως προσβάλη τήν θέσιν εκείνου. Οί στρατιώταί του τω έδωκαν τό όνομα Τουρκοφάγος, Οπως οί λεγεωνάριοι τής 'Ρώμης προσηγόρευον τον στρατηγόν των αυτοκράτορα' καί ό τίτλος αυτός άνεγνωρίσθη ύφ' όλων τών Ελλήνων. Ό Κανάρης, ό Μιαούλης, ό Μαρκο-Βότσαρης καί ό Νικήτας υπήρξαν άνδρες τούς οποίους ή ιδία ανδρεία και ή φιλοπατρία ανύψωσαν υπεράνω του φθόνου.

Ή ήττα αύτη κατέπληξε τον Δράμαλην, μείναντα άργόν έπί όλην ήμέραν. Άλλ' επειδή ήτο αδύνατον νά παραμείνη είς τό πεδίον του 'Αργους, έπροχώρησε τήν 27 Ιουλίου διά τής όδού του Άγινόρους. Ή οδός αύτη έφρουρείτο υπό του άρχιμανδρίτου Δικαίου. Καθώς οί Τούρκοι σχολαίως α­νήρχοντο τήν άπότομον άνωφέρειαν τής Κλεισούρας, ό αρχιμανδρίτης τούς έναντιώθη κατά μέτωπον, ό δέ Νικήτας καί Υψηλάντης, οίτινες είχον βα­δίσει προς ύποστήριξίν του έξ Αγίου Σώστη καί Αγίου Βασίλη, έπέπεσαν κατ' αυτών έκ τής αριστεράς πλευράς. Οί Τούρκοι τάχιστα έπεσον είς σύγχυσιν.

Οι "Ελληνες κατά τήν περίστασιν ταύτην κατηύθυναν τήν προσοχήν των αποκλειστικώς είς τήν κτήσιν τής αποσκευής· κ' ένώ ήσχολούντο ν' άποκόψωσιν αυτήν άπό τής γραμμής τής αποχωρήσεως, έκλεκτόν σώ­μα Ντελήδων επέτυχε διά λαμπράς έπελάσεως νά καθάρη τό μέτωπον, καί κατέστησεν ίκανόν τον Δράμαλην, μετά του κυρίου σώματος, νά σωθή είς Κόρινθον. Άλλ' ό σερασκέρης ήγόρασε τήν προσωπικήν του σωτηρίαν διά τής εγκαταλείψεως τών στρατιωτικών κιβωτίων του, καί τής όλης αποσκευής του στρατού του είς τούς 'Ελληνας.

'Εάν οι 'Ελληνες είχον συνδυάσει τάς κινήσεις των μετά δεξιότητος, ουδέ εις άνήρ του Τουρκικού στρατού θά ήδύνατο νά διαφύγη. Ή άποχώρησις του σερασκέρη προεβλέπετο πολλάς ημέρας πριν άρχίση, καί έκα­στος τών αρχηγών έλαβε μέτρα όπως προασφαλίση δι' εαυτόν καί τούς οπαδούς του μεγάλην ώς δυνατόν μερίδα λαφύρων άλλά γενικά μέτρα δέν έφηρμόσθησαν προς καταστροφήν του Τούρκικου στρατού, καί ουδέ πληρο­φορία μετεβιβάσθη περί τών κινήσεων του έχθρού άπό σώματος είς σώμα.

Αί τιμαί τής νίκης πολλάκις επιτυγχάνονται ύπ' εκείνων οίτινες μικρόν μετέχουσι τής πάλης. Είς τήν παρούσαν περίστασιν, καίτοι τά στρατεύμα­τα τά ύπό τάς άμέσους διαταγάς του Κολοκοτρώνη δέν είχον μερίδα εις τά κλέη τής διημέρου μάχης, έκέρδησαν μεγάλην μερίδα έκ τής λείας, και ο Κολοκοτρώνης, επειδή έκαλείτο ό αρχιστράτηγος τής Πελοποννήσου, ένομίσθη ώς ό νικητής του Δράμαλη. Χιλιάδες Μοραΐται επέστρεψαν είς τά γενέθλια χωρία των πλουτισμένοι έκ τών λαφύρων, καί άπέδωκαν τήν καλήν τύχην των είς τήν στρατηγίαν του Κολοκοτρώνη. Τά φανταστικά στρατηγήματα του γηραιού κλέφτου έλέγοντο ύπό τών άμαθών οπαδών του ότι επέφεραν τον όλεθρον κραταιάς στρατιάς 30κισχιλίων ανδρών. Ή ιστορία, ήτις συχνά γίνεται ήχώ κομματικών παθών καί εθνικών προλή­ψεων, επανέλαβε τον μύθον.

Πηγές: Γεωργίου Φίνλεϋ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΉΝΩΝ