ΤΟ 1821 ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ.

ΤΟ 1821 ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ
ΚΑΙ ΤΗ ΡΟΥΜΕΛΗ
Η ΑΛΛΗ ΑΠΟΨΗ
Στα Απομνημονεύματά του, ο Γέρος του Μοριά, όπως αποκλήθηκε, ο Θ. Κολοκοτρώνης, από τον Σ. Μελά, αναφέρεται στο στάδιο της εισόδου του στον Εθνεργετικό Αγώνα, ως κατωτέρω εκτίθεται.
«ΤΕΛΟΣ πάντων, το μυστήριον της Εταιρίας άρχισα να διαδίδεται εις κάθε λογής ανθρώπους, και καλούς και κα­κούς, και εβιασθήκαμε να κινήσομε μίαν ώραν αρχήτερα την επανάσταση. Ο Ντιόγος το εμαρτύρησε εις τον Αλή πασά. Έτσι λοιπόν εις τας 3 Ιανουαρίου ανεχώρησα από την Ζάκυνθον και εις τας 6 Ιανουαρίου έφθασα εις την Σκαρδαμούλα, εις του πατρικού μου φίλου καπετάν Παναγιώτη Μούρτζινου. Το κίνημα μας έγινε εις τας 22 Μαρτίου, εις την Καλαμάτα. Από τας 6 του Ιανουαρίου, έως εις τας 22 Μαρτίου, επρο σπάθησα, ενέργησα εις την Μάνην να ενώσομε διάφορα σπί­τια Μανιάτικα κατά την συνήθειάν τους, και τους ενώσαμε, τους αδελφώσαμε. Έστειλα και εις τας επαρχίας της Μεσση­νίας, Μιστράς, Καρύταινας, Φαναριού, Λεονταριού, Αρκα­δίας, της Τριπολιτσάς, και ήλθαν εκεί οπού ευρισκόμουν, και τους έλεγα, ότι την ημέρα του Ευαγγελισμού να είναι έτοιμοι, και κάθε επαρχία να κινηθεί εναντίον των Τούρκων των τοπι­κών, και να τους πολιορκήσουν εις τα διάφορα φρούρια, κα­θώς οι Αρκαδιανοί να πολιορκήσουν το Νεόκαστρο, οι Μοθωναίοι την Μοθώνη. Και ούτω καθεξής.
Αφού επροετοιμάσαμε και συναγροικήθημεν, ο Ζαΐμης με τους άλλους, αναγκασμένοι να υπάγουν εις την Τριπολιστά ή να μείνουν έτσι, εκτύπησαν τον Βοϊβόδα των Καλαβρύτων. Οι Τούρκοι με έμαθαν ότι ήλθα και με ενόμιζαν ότι ήλθα με πέ­ντε με έξη χιλιάδες, εγώ ήμουν με τέσσερους. Ήλθαν Αρκα­διανοί και Μιστριώται Τούρκοι με ραγιάδικα σκουτιά ενδυμένοι, και ήλθαν να ιδούν με πόσους ήμουν, και εγώ έπαιζα τες αμάδες και εγύρισαν οπίσω και έλεγαν, ότι: «Ευρήκαμε ένα γέρο και έπαιζε τες αμάδες». - Επήγα εις τον Μούρτζινο, ως φίλο μου πατρικό. Ο Μαυρομιχάλης είχε το όνομα Μπέης, αλλ ο Μούρτζινος είχε τη δύναμη εις την Μάνη. Ερωτήθη τό­τε ο Μαυρομιχάλης δια τον ερχομό μου, και αυτός απεκρίθη, ότι εδυστύχησε εις την Ζάκυνθο και ήλθε εις τη Μάνη δια να τον βοηθήσουν οι φίλοι του και να επιστρέψει οπίσω. Και εις αυτό εφέρθηκε πολλά καλά, αλλά δεν είναι αληθινό ότι με επρόδωσε εις τους Τούρκους. Δε είχε την δύναμιν να το κά­μει και αν ήθελε, και εκτός της φιλίας οπού είχαμε με τον Μούρτζινο, είναι συνήθεια εις τη Μάνη να υπερασπίζονται όσους καταφεύγουν εις την οικίαν των.
Εις τας 23 Μαρτίου επιάσαμε τους Τούρκους εις την Κα­λαμάτα, τον Αρναούτογλη, σημαντικό τούρκο της Τριπολιτσάς. Είμεθα δύο χιλιάδες Μανιάτες, ο Πετρόμπεης, ο Μούρτζινος, Κυβέλος· Δυτική Σπάρτη».

Οι Πηγές και τα γεγονότα που ακολουθούν αποκαλύπτουν τον εμπαθή και άδικο λιθοβολισμό του Πετρόμπεη από τον Γέρο του Μοριά. Η υπό την αιγίδα του Μαυρομιχάλη όμως συμφωνία των Μανιάτικων οικογενειών στις Κιτριές, ο 'Ορκος των Μανιατών στις 17 Μαρτίου του 1821 στην Αρεόπολη και η απονομή του τίτλου του Αρχιστρατήγου, στον Πρόκριτο της Μάνης Μαυρομιχάλη, διαψεύδουν τον Γενικό Αρχηγό, Θ. Κολοκοτρώνη.


Εκτίθεται Η συμφωνία των Κιτριών:
ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΚΙΤΡΙΩΝ 1819.
ΟΙ ΜΑΝΙΑΤΕΣ ΟΜΟΝΟΟΥΝΤΕΣ ΗΓΟΥΝΤΑΙ

ΤΟΥ ΑΓΩΝΟΣ ΤΗΣ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑΣ.

«Διά του παρόντος ημών ιδιοχειροϋπογεγραμμένου γράμματος υποσχόμεθα μεθ' όρκου της αγιωτάτης και ορθοδόξου ημών Πίστεως και με την δύναμιν του τρομερού όρκου, όπου αυτοπροαιρέτως δια την σωτηρίαν του Γένους μας εκάμαμεν, ότι να φυλάξωμεν τας ακολούθους συνθήκας.

Α. Ημείς αι τρεις γενεαί, δηλαδή Μαυρομιχάληδες, Γρηγοριάνοι και Τρουπάκηδες, ως δυνατώτεραι και αξιώτεραι από τας άλλας γενεάς της πατρίδος μας Σπάρτης, υποσχόμεθα με την δύναμιν των ρηθέντων φοβερών όρκων, να βασιλεύη εις το εξής εις τα σώματά μας, μια ψυχή, μια σύμπνοια, μια θέλησις και να μη δύναται ποτέ κανένα εσωτερικόν ούτε εξωτερικόν αίτιον να διασείση ή να αδυνατίση ένα τοιούτον Ιερόν δεσμόν.

Β. Ο κύριος και καθολικός μας σκοπός ενός τοιούτου δεσμού δεν αποβλέπει ούτε γίνεται δι’ άλλο τι, ειμή μόνον δια την κοινήν της πατρίδος μας ωφέλειαν, και δια να είμεθα έτοιμοι συμφώνως και προθύμως να πράξωμεν, τα όσα ήθελε προσταχθώμεν από τους ανωτέρους και εγκρίτους του Γένους μας, δια το γενικόν συμφέρον της πατρίδος μας Ελλάδος, ωσάν όπου είμεθα υπόχρεοι και ενταυτώ ωρκωμένοι να χύσωμεν και την υστερινήν ρανίδα του αίματος μας οπόταν η χρεία το καλέση.

Γ. Επειδή και τοιούτοι Ιεροί δεσμοί συμβαίνει κάποτε να διασείωνται και ανατρέπωνται από εξωτερικάς και εσωτερικάς καταδρομάς καί διχονοίας, καθώς τινες πάσχουν να αρπάξουν την Ηγεμονείαν και άλλοι να ταράττουν την κοινήν ησυχίαν της πατρίδος μας, παρακινούμενοι από φυσικήν τους κακίαν και πλεονεξίαν, δια τούτο ημείς συμφώνως θέλει επιμελούμεθα να καταπαύωμεν τα τοιαύτα, όσον το δυνατόν, με τους πλέον ήσυχους, επιτηδείους ή και φοβεριστικούς τρόπους. Ειδέ όλα αυτά ήθελε φανούν αδύνατα, τότε εκ συμφώνου πρέπει με τα άρματα εις χείρας να εκριζώνωμεν τα τοιαύτα, και χρείας τυχούσης και εις την ιδίαν Αυλήν να αντισταθώμεν, χωρίς ποτέ να κλίνωμεν εις καμίαν άλλην αλλαγήν της Ηγεμονείας, όπου ήθελεν αποφασίσει η Πόρτα.

Δ. Κάθε Ιερός δεσμός, και μάλιστα εκείνος όπου γίνεται υπέρ Πίστεως, Πατρίδος και Γένους, δια να μείνη ακλόνητος και άσειστος, πρέπει να βάλλη δι' αρχήν και θεμέλιον την αλήθειαν και δικαιοσύνην. Όθεν ημείς υποσχόμεθα να φυλάξωμεν αυτάς τας αρετάς απαρασαλεύτους, αι οποίαι όχι μόνον τας ειδικάς μας γενεάς θέλει δοξάσουν, αλλά και την ιδίαν μας πατρίδα θέλει ευτυχήσουν και στερεώσουν. Τέλος πάντων την τιμήν και ατιμίαν και κέρδος και ζημίαν του πλέον μικρότερου συμπατριώτου μας, ή και ομογενούς μας θέλει στοχαζόμεθα ως ίδια ιδικά μας

Ε. Όποια προσταγή ήθελε μας παρουσιασθή ή Βασιλική ή του Γένους μας, όπου να αποβλέπη προς όφελος της κοινής πατρίδος, να θεωρήται και ενεργήται προθύμως και θερμώς από ημάς τους ιδίους, χωρίς όμως να αδικήσωμεν τινά από τους αξιωματικούς της πατρίδος μας, δηλαδή τους λεγόμενους Καπετανέους, αλλά κατά την αξίαν και αρετήν του καθενός να τον μεταχειρισθώμεν, χωρίς τίνα φιλοπροσωπίαν και πάθος έξω μόνον μένουν αμέτοχοι, από όσα μυστικά θέλει εμπιστευθούν εις ημάς τους ίδίους δια το κοινόν όφελος. Ομοίως τα τοιαύτα μυστικά θέλει είναι αγνώριστα και εις τα ιδικά μας παιδία και αδελφούς και εξαδέλφους, οπόταν γνωρίζωμεν, ότι δεν είνε άξιοι και ικανοί να τα φυλάξουν.

ΣΤ. Καθώς μόνοι μας θέλει εχομεν όλον το βάρος της πατρίδος μας δια την καλήν της κυβέρνησιν. ομοίως και κάθε άλλην προσταγήν από το Γένος μας θέλει την δεχόμεθα και ενεργούμεν ως χρέος μας απαραίτητον χωρίς τινος δισταγμού και αντιστάσεως. Κατ' αυτόν λοιπόν τον τρόπον πάλιν ημείς οι ίδιοι θέλει ανταποκρινώμεθα εκ μέρους όλης της Σπάρτης με το Γένος μας δια κάθε μερικόν της πατρίδος μας ή και γενικον της Ελλάδος συμφέρον, έξω μόνον τας μικράς υποθέσεις και διαφοράς της πατρίδος και των γειτόνων θέλει τας θεωρεί και διορθώνει ο ίδιος Ηγεμών.

Ζ. Αγκαλά και εις το άλλο κοινόν γράμμα περί της πατρίδος μας υποσχόμεθα να φυλάξωμεν απαρασάλευτα όλα τα συμφωνηθέντα μολονούτο υποπτευόμενοι εις την μικρότητα του νοός μερικών, και εις τα ξεχωριστά πάθη οπού τους κυριεύουν και κατασύρουν, δια τούτο εκρίναμεν συμφέρον και αναγκαίον δια την ασφάλειαν και δόξαν της πατρίδος μας, και δια την έκπλήρωσιν του χρέους μας και αυτοπροαιρέτου όρκου προς την γενικήν πατρίδα και μητέρα ημών Ελλάδα, να κάμωμεν την παρούσαν ξεχωριστήν και αδιαίρετον ομοψυχίαν των τριών ημών οικογενειών δια χαλινόν και παιδείαν των ενδεχομένων συμβεβηκότων.

Η. Όθεν εν ενί στόματι, μια ψυχή και μια σύμπνοια και αδιαιρέτω δεσμώ υποσχόμεθα να φυλάξωμεν τας ρηθείσας συμφωνίας ανελλιπείς και απαρασαλεύτους. Εαν δε τινας εξ ημών (το οποίον δεν τον πιστεύομεν ποτέ!) ήθελε φθάσει εις τόσον βαθμόν παρανομίας και ασεβείας, να φανή παραβάτης και επίορκος των τοσούτων ωφελίμων πράξεων της πατρίδος μας, εκείνον τον παραδίδομεν πρώτον εις χείρας θεού ζώντος, δεύτερον εις τας αράς της εδικής μας πατρίδος, τρίτον εις τους δικαιότατους απροσωπολήπτους νόμους της γενικής ημών πατρίδος Ελλάδος, το δε όνομα της οικογενείας του να μείνη αιωνίως άτιμον, υβρισμένον, μισητόν από όλην την πατρίδα και γένος. Διό γίνονται τέσσαρα όμοια και απαράλλακτα γράμματα, υπογεγραμμένα ιδιοχείρως και εσφραγισμένα με τας ιδίας μας σφραγίδας, από τα οποία το εν κρατεί ο ενδο ξότατος Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, το άλλο ο ενδοξότατος πρώην Αντώνμπεης Γρηγοριάνος, το τρίτον ο ευγενής Καπετάν Παναγιώτης Τρουπάκης το δε τέταρτον ο Κύριος Χριστόφορος Περραιβός δια απόδειξιν και παράστασιν προς το Γένος μας, τα οποία αυτά θέλουν έχει όλον το κύρος και την ισχύν αναμεταξύ ημών και έμπροσθεν των απροσωπολήπτων νόμων του Γένους μας.

Κυτριαίς α’ Οκτωβρίου 1819.(ΤΣ Τουρκικοίς γράμμασι) Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης βεβαιόνω τα άνωθεν.(ΤΣ Τουρκικοίς γράμμασι) Πρώην Άντώνμπεης Γρηγοράκης επιβεβαιώ.(ΤΣ Ελληνικοίς γράμμασι) Καπετάν Παναγιώτης με τον υιόν μου και εδικούς μου βεβαιόνω το άνωθεν.Καβαλιέρ Δημήτριος Γρηγοράκης βεβαιόνω το άνωθεν.(ΤΣ Ελληνικοίς γράμμασι) Μπας Καπετάν Τζικούριος


ΟΡΚΟΣ ΜΑΝΙΑΤΩΝ ΣΤΙΣ 17 ΜΑΡΤΙΟΥ 1821. ( ΑΡΕΟΠΟΛΗ ).

Όρκος Μανιατών στις 17 Μαρτίου 1821

Στις 17 Μαρτίου του 1821 στην Αρεόπολη συγκεντρώθηκαν οι πρόκριτοι της Μάνης και όλοι οι ένοπλοι Μανιάτες με αρχηγό τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, που είχε εκλεγεί αρχηγός από τη Συνέλευση των Κιτριών. Εκεί μετά τη δοξολογία, μπροστά στον Ιερό Ναό των Ταξιαρχών, ύψωσαν το λάβαρο του Αγώνα, δηλαδή τη Μανιάτικη Σημαία. Η σημαία ήταν λευκή, με μπλε σταυρό στη μέση. Στη πάνω πλευρά έγραφε «ΝΙΚΗ Η’ ΘΑΝΑΤΟΣ» και στη κάτω το ένδοξο «ΤΑΝ ‘Η ΕΠΙ ΤΑΣ». Εκεί κήρυξαν το πόλεμο στην Τούρκικη αυτοκρατορία, γι’ αυτό η σημαία τους έγραφε «ΝΙΚΗ Η’ ΘΑΝΑΤΟΣ» και όχι «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ», επειδή η Ελευθερία για τους Μανιάτες ήταν δεδομένη. Επανάσταση έκαναν οι υπόλοιποι Έλληνες που διεκδικούσαν την Ελευθερία τους. Τον παρακάτω όρκο απάγγειλε ο ιερός κλήρος και επαναλάμβαναν οι αρματωμένοι Μανιάτες: «Ορκίζομαι, εις το όνομα του Παντοδύναμού μας Θεού, εις το όνομα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και της Αγίας Τριάδος, να χύσω και την υστέραν ρανίδα του αίμα τός μου, υπέρ πίστεως και Πατρίδος. Ορκίζομαι,να μη βλέψω εις τα όπισθεν εάν δεν αποδιώξω τον εχθρόν της Πατρίδος και της Θρησκείας μου. Ορκίζομαι,«Ταν ή επί Τας» και «Νίκη ή Θάνατος»υπέρ Πίστεως και Πατρίδος. Και τον τήρησαν τα Σπαρτιατόγκονα, όπως αποκαλεί η μοιρολογίστρα τους Μανιάτες, τόσο το 1821, όσο και στους μετέπειτα Εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες της πατρίδας μας. Διάσπαρτα οι κάμποι και τα βουνά της χώρας μας από τάφους και μνημεία Μανιατών, που έχυσαν το αίμα τους για να διαφυλάξουν το «ΤΑΝ ‘Η ΕΠΙ ΤΑΣ». Πάντοτε η Μάνη υπήρξε για την Ελλάδα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι και η Ελλάδα υπήρξε για τη Μάνη. Αυτό είναι φανερό από την αντιμετώπιση της Μάνης, από τους κρατούντες και έχοντες, παλαιότερα αλλά και πρόσφατα. Ενδεικτικά αναφέρεται το γεγονός της έκδοσης από τη Βουλή των Ελλήνων, αναμνηστικών μεταλλίων για τα 180 χρόνια από την Εθνεγερσία του 1821, απ’ όπου όμως απουσιάζει η μορφή του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Παράλληλα στο έντυπο που εκδόθηκε το 2002 με τίτλο «Ανθολόγιο των σημαντικότερων γεγονότων της Επανάστασης του 1821», απουσιάζει η οποιαδήποτε αναφορά στις μάχες της Βέργας, του Δυρού και του Πολυαράβου, που στην ουσία έσωσαν την επανάσταση που έσβηνε από τις ορδές του Ιμπραήμ.

Προσφέρεται τώρα για ανάγνωση η προκήρυξη προς τον Αμερικανικόν λαό:
Η προκήρυξις της Μεσσηνιακής Συγκλήτου προς τον Αμερικανικόν λαόν.

"ΑΝΔΡΕΣ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑΣ!

Αποφασίζοντες να ζήσωμεν ή να άποθάνωμεν διά την έλευθερίαν, συρόμεθα προς εσάς απόδικαίαν συμπάθειαν• διότι εις τον τόπον σας έδιάλεξε να κατοικεί ή ελευθερία, από μόνους εσάς λατρευομένη καθώς έλατρεύετο από τους πατέρας μας. Όθεν επικαλούμενοι το όνομα αυτής έπικαλούμεθα έν ταυτώ το ιδικόν σας, πεποιθότες ότι μιμούμενοι εσάς θέλομεν μιμηθή τους προγόνους μας και δειχθή άξιοι εκείνων,. αν φθάσωμεν να σας όμοιάσωμεν. Αι άρεταί σας, ώ Αμερικανοί μας προσεγγίζουν εις εσάς, μ’ όλον ότι μας χωρίζουν ευρύτατοι θάλασσαι. Ημείς σάς νομίζομεν πλησιεστέρους παρά τά γειτονεύοντα μέ ημάς έθνη, και σας έχομεν φίλους συμπολίτας και αδελφούς, διότι είσθε δίκαιοι, φιλάνθρωποι και γενναίοι, ότι πολιτεύεσθε κατά το Ευαγγέλιον. 'Η ελευθερία σας δεν έπιστηρίζεται εις άλλων εθνών δουλείαν, ούτε ή ευδαιμονία σας εις ξένας συμφοράς και ταλαιπωρίας• άλλ' έξ εναντίας, ελευθέρως και ευτυχώς ζώντες επιθυμείτε νά μετέχωσιν όλοι οί άνθρωποι άπο τά αυτά αγαθά, και ν' απολαύωσιν οσα δικαιώματα ή φύσις είς όλους εξίσου έμοίρασεν. Εσείς πρώτοι εκηρύξατε τά δικαιώματα ταύτα και πάλιν πρώτοι εσείς έσεβάσθητε, αποδίδοντες εις τους άποκτηνουμένους Αφρικανούς άνθρώπινον αξίωμα. Κατά το παράδειγμά σας κατέλυσεν ή Ευρώπη την αίσχράν έκείνην και απάνθρωπον σωματεμπορίαν, και άπό εσάς ακόμη διδάσκεται δικαιοσύνη και μανθάνει να καθαιρεί ατόπους και θανατηφόρους συνηθείας. Η δόξα αύτη, Αμερικανοί, εις μόνους έσάς ανήκει, και σάς ανυψώνει υπεράνω όλων των φημισθέντων διά της ευνομίας και ελευθερίας εθνών.Υμέτερον είναι, ώ άνδρες! νά επιθέσετε τον κολοφώνα εις την δόξαν σας, βοηθούντες μας νά καθαρίσωμεν την Ελλάδα άπό τους μολύνοντας αυτήν έκ τετρακοσίων ετών βαρβάρους. ΄Αξιον υμών αναντιρρήτως είναι νά πληρώσετε των πολιτισμένων λαών το χρέος, νά διώξετε την αμάθειαν και τυραννίαν απότήν πατρίδα των τεχνών και τής ελευθερίας. Δεν θέλετε μιμηθή βέβαια την άξιοκατάκριτον άδιαφορίαν, η μάλλον πολυχρόνιον άχαριστίαν τινών Ευρωπαίων. Όχι, ό λαός του Γουλιέλμου Πένν, του Γουασιγκτώνος και του Φραγκλίνου δεν θέλει άρνηθή βοήθειαν είς τους απογόνους του Φωκίωνος, του Θρασυβούλου, του Αράτου, του Φιλοποίμενος. Έσείς εδείξατε ήδη προς αυτούς τιμήν και έμπιστοσύνην, πέμποντες τά τέκνα σας είς τα σχολεία των. Ηξεύρετε, μέ ποίαν άγαλλία σιν τά ύπεδέχθησαν, και τήν σταθεράν προς αυτά εύνοιαν εκείνων και περιποίησιν. Αλλ' άν ούτως έπραξαν δεδουλωμένοι μέ πόσην φιλίαν και ζήλον θέλουν φέρεσθαι προς έσάς, όταν δια τής συνεργασίας σας συντρίψωσι τάς άλύσεις των; Η Ελλάς τοτε θέλει σάς δίδει κέρδη, τά όποια μάτην ήθέλετε προσμένει άπο τυφλούς και αγρίους δεσπότας. Οί δεσμοί τής αδελφότητας και τής ευγνωμοσύνης θέλουν ενώνει διά παντός τους ΄Ελληνας μέ τους Αμερικανούς. Τά συμφέροντα ημών είναι τοιαύτα, ώστε νά δυναμώνουν πάντοτε την πρός αλλήλους συμμαχίαν, θεμελιωμένην εις τήν έλευθερίαν και τήν άρετήν."

Έν Καλαμάτα,• 15 Μαίου, 1821.

Η ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΣΥΓΚΛΗΤΟΣ Η ΕΝ ΚΑΛΑΜΑΤΑ

ΠΕΤΡΟΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗΣ. Αρχιστράτηγος. .
Την προκήρυξη των Επαναστατών, προς τον Αμερικανικό Λαό, προσυπογράφει ο αδιαμφισβή τητος ηγέτης τους, ο Αρχιστράτηγος, Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης.

Μανιάτες μάχονται στο πλευρό του Αλέξανδρου Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία.
Στο σημείο που είχαν φτάσει τα πράγματα στη Μάνη, αλλά και στην άλλη Πελοπόν­νησο, δεν επέτρεπαν αναβολή της Επαναστασεως. Οι Τούρκοι είχαν τις πληροφορίες τους και θα παίρνανε τα μέτρα τους. 0 Χουρσίτ θα φρόντιζε για την ασφάλεια της Τρι­πόλεως στέλνοντας στρατό και σύντομα θα γύριζε και ο ίδιος με το σύνολο του στρατού του, αφού η αντίσταση του Αλή Πασά φαινότανε πως φτάνει στο τέλος της. Η κάθοδος του Χουρσίτ θα δημιουργούσε ανυπέρβλητες δυσκολίες στην εξέγερση των Ελλήννων. Εν τω μεταξύ ο Α. Υψηλάντης για τους γνωστούς λόγους κήρυξε την Επανάσταση στη Μολδοβλαχία, με τις τραγικές συνέπειες. Από την τραγωδία της καταστροφής εκείνης δεν λείψανε οι Μανιάτες.

Από επιστολή που σώθηκε στο Αρχείο Τζανετάκη μαθαίνομε ενδιαφέροντα πράγματα για τα γεγονότα εκείνα και για τη συμμετοχή των Μανιατών:

«Την Ευγενία σου καπετάν Γεωργάκη ασπάζομαι. Την σήμερον πήρα τό γράμμα τής αφεντιάς σου καί μέ ευχαρίστησε ή καλή σας υγεία σας. Είδα νά γράφης γιά τό πρίτζιπα καί νά μ' εξου σιάζης νά νιτεριαστώ γιά λόγου σου μέ τήν αφεντιά του· αυτά μηνεύονται γιά τό πολυκαιρινό πού μου γράφεις, άλλέως μάθε ότι φωτιά χιούθη στή φυλή μας καί χάθημε. Οί Μόσκοβοι πατή σανε τίς ύποσκέσες τους καί κάμασι ψυχαδερφοσύνη μέ τους απίστους. Τό λοιπόν τίς προ­άλλες, ό Υψηλότατος πρίντζιπάς μας θ' άγροικηθή από τήν αφεντιά σου, σήκωσε παντιέρα καί ξέγραψε τή πόρτα από τή Βασιλεύουσα καί από τήν Ελλαδική γρεκιά. Άπό τό κάμωμα του πρίντζιπα, πολύ κακοφανισμός του Σουλτάνου καί του Όφφικιάλουνε καί λοβοφέρσιμο καί *κινήσασι λεφούσια νά πιούσι γρεκικό αίμα καί νά μας έρημάξουσι. Κάνασι γραφή καί στό Μόσκοβι· τίς πρό άλλες βαρέθημε στή Βλαχία· κείνοι μερμήγκια·· μας φάγασι· τά παιδιά του ίερού όρδίου ξεκληρήθηνα·· τά πλειότερα χαντακωμένα καί ψυχομαχητό καί αγκομαχητό· πό­νος καρδιάς. Ό κπ. Γεωργάκης καί κπ. Θανάσης χάθηκαν. Τόν κπ. Φαρμάκη τόν έφάγασι μέ χωσία του ποσκέθηνα λευτεριά· πίστεψε, βγήκε καί τόν έφάγασι άτιμα. Χάθηνα στό στέκο του τόπου καί ό Αναγνώστης ό Μπεηζαντάκος Παναγιωτάκης. Τρεις λαβωμιές στό κεφάλι ό δάσκα­λος. Βολίμι στη γκαρδιά ό Θοδωρής Ξαρχάκος, καί λαβώθηνα ό κπ. Τζωρτζάκης Γρηγοριάνος από τό ίερό ορδί του πρίντζιπα. Λαβώθη μέ βολίμι πέρα περού στά νεφρά κατάψαχνα καί έναι στά ρούχα. Ό Καβαλιεράκης τόν έκοψε ζαλωτά μέχρι τό σταυρί γιατήτανε άμετασάλοτος. Ό καλόγερας του 'βαλε αλοιφή καί πάει καλλιώτερα ή λαβωμιά. Ά δεν τόν έσήκωνε ό Κωσταντής, πήγαινε μαγκουφιασμένος. Οί λυσσιάρηδες άπι­στοι σκιούζανε τους λαβωμένους καί πατούσασι στά κορμιά τους. Κατά­καψέ τους Άγιε Χριστέ μέ φωτιά καί πύρι. Ό Παπαχρήστος είχενε φαγωμένους πολλούς κι ενα όφφικιάλο- λαβώθη ξόπετσα. Ό Δημητράκης Ντερεβάκος λαβώθη. Τόν έφέραμε κουβαλητά μέ τό Γιώργη Θωμιάκο· δέ βάσταξε, ξεψύχησε όχτές· μούγκριζε από τά κοψίματα·· τόν έθάψαμε. Είχε βολίμια δύο στή κιουλιά καί τό 'να έπιασε μπόχα. Του 'βαλε ό καλόγερας φασκιά- μαζεύτηνα χαημός σκουλίκια, δέ σώθη, έκάηνα τά σωτικά του. Μ' άφησε μία μπιστόλα, δύο άσημοπάτρονα κ' ενα χατζάρι τούρκικο νάν τά δώκω στο (ρφανό) του γιά νάν τονέ δικιώση. Ό Δημη­τράκης Καπετανάκος βάρεσε, βαρέθη βερέμικα, έφαγε Τουρκόπαπα, βαρέθη άπό γύφτο Όβραο. Ό πρίντζιπας μέχρις τελευταία ώρμήνευε, απέ έγινε άοικος, λέει ό Καλόγερας πάει στό Μόσκοβι, ένας λαβωμένος του όρδίου λέει πάει στή Φράντζα. Οί Μόσκοβοι εναι κερατάδες, ξέκαρδοι, αντίχριστοι καί θά πληρώσουνε τές ζευγαρωτές ατιμίες τους. Αυτά αδελ­φέ καί άμποτες βολευτούνε οί λαβωμένοι, ερχόμαστε. Ταύτα μένω.»
Τή φαμελιά σας προσκυνώ:

Της εύγενίας σου δούλος Τζαννέτος Κυβελάκος.

Από "Αγιον Γεώργιον Ιουλίου 2, 1821».

ΑΝΑΡΓΥΡΟΥ Γ. ΚΟΥΤΣΙΛΙΕΡΗ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Ο Ἰωάννης Κολοκοτρώνης — ο γιός του Γέρου του Μοριά- γράφει, ὅτι oἱ πρόκριτοι τῆς Μάνης πῆραν, στὶς 17 Μαρτίου, τὴν ἀπόφαση νὰ σηκώσουν τὰ ὅπλα. Πάντως, στὶς 23 Μαρτίου μπῆκαν στὴν Καλαμάτα οἱ πρῶτοι Μανιάτες καὶ ἀκολουθοῦσε, μὲ δυὸ χιλιάδες ἄνδρες, ὁ Πετρόμπεης, ὄχι πιὰ ὡς ἡγεμών τῆς Μάνης, ἀλλὰ ὡς «ἀρχιστράτηγος τῶν Σπαρτιατικῶν στρατευμάτων»• καὶ εἶχαν ἑνωθῆ μὲ τοὺς Μανιάτες καὶ ὁ Ἀναγνωσταρᾶς καὶ ὁ Παπαφλέσσας καὶ ὁ Νικηταρᾶς καὶ ὁ Κεφάλας καὶ πολλοὶ ἄλλοι. Εξάλλου ο Διονύσιος Κόκκινος σημειώνει ότι: «Μαζὶ μὲ αὐτοὺς συνεβάδιζε κρατῶν μακρὰν ράβδον καὶ χωρὶς ὅπλον καὶ φέρων τὸ ἐρυθρὸν ἔνδυμα τοῦ ἀξιω ματικοῦ τῶν ἑπτανησιακῶν ταγμάτων ὁ Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ὡσὰν ἀλλόκοτος ὁδοιπόρος, μεταξὺ τῶν ἐνόπλων.»

Ο ΘΕΌΔΩΡΟΣ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ
ΞΕΚΙΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΡΙΠΟΛΗ
«ΕΙχον γράψει (ώς άνω είρηται) προς τον Παπατσώνην καί Πετρόμπεην ότι άμα υπάγουν είς την Καλαμάταν καί ξεσχισθή τό προσωπείον νά στείλουν ένα καλόν καπετάνιον τους μέ 200 ή 300 στρατιώτας Μανιάτας νά ανέβουν είς τον κάμπον της Καρύταινας καί Λεονταρίου, νά εμψυχώσουν τους εκεί κατοίκους όντας άψυχους έκ του οθωμανικού ζυγού καί απειροπόλεμους. Έδιόρισαν λοιπόν (μετά τήν τελετήν) τον καπετάν Βοϊδήν (δστις έπεσεν ενδόξως πολεμών μετά του Παπαφλέσια είς τήν έν Μανιάκι κατά τών Αράβων μάχην 1825 Μάϊον) μέ 150 συντρόφους του καί τον Μπουκουβαλέαν μέ 60 καν εβδομήντα νά ξεκινήσουν διά τάς επαρχίας Λεονταρίου καί Καρύταινας, άλλά μη γνωρίζοντες οι είρημένοι τον τόπον καί τάς θέσεις, άλλ' ουδέ τους ανθρώπους, έζήτησαν ένα όδηγόν. Ό γέρων Μούρτζινος έπρότεινε νά ύπάγη ό Κολοκοτρώνης, τον όποίον έφερεν από την Σκαρδαμούλαν με ενα ψυχογιόν του, ως καταγόμενον από εκείνα τα μέρη και γνωρίζοντα καλώς και τον τόπον και τους ανθρώπους. Τον ανήγγειλαν αυτόν τον διορισμόν του, άλλ' άπήντησεν οτι δεν εχει ούτε ίππον ουτε έξοδα και υπάρχων εις αυτήν την κατάστασιν δεν δύναται νά άκολουθήση. Αλλά ό Παπατσώνης του έπρόσφερεν αμέσως ενα καλόν ίππον με τήν ίπποσκευήν του και εκατόν ρουμπιέδες χρυσούς. Του έδωκαν και οί αδελφοί του Πετρόμπεη άλλος πέντε και άλλος δέκα τάλληρα, ώστε μή δυνηθείς ν' άποφύγη αυτόν τον διορισμόν απεφάσισε και άνεχώρησαν αμέσως μετά των άνω ειρημένων και έφθασαν τό εσπέρας εις τό χωρίον Σκάλαν της Μεσσηνίας, και εις τάς 25 ανέβηκαν εις τό χωρίον Δεδέμπεη του κάμπου της Καρύταινας διά των Δερβενίων.»
( Κανέλλος Δεληγιάννης – Απομνημονεύματα )

Στις μέρες μας είναι ευχερέστερη η πρόσβαση στις πηγές της Επαναστάσεως αλλά και η από κτησή τους. Εκδοτικά Συγκροτήματα προσφέρουν σε πολυτελείς τόμους τη δραστηριότητα, «Των Πρωτεργατών της Ελληνικής Επαναστάσεως» και Τηλεοπτικοί Σταθμοί προβάλλουν το έργο τους. Ανάμεσά τους και ο Γέρος του Μοριά. Ο πιο καλότυχος και ευτυχέστερος Πρωτε ργάτης του Ιερού Αγώνα των Ελλήνων. Γιατί, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος, όταν πήγε στην Τροία μακάρισε τον Αχιλλέα που έτυχε να έχει τον ΄Ομηρο κήρυκα της υστεροφημίας του έτσι και ο Θ. Κολοκοτρώνης απέκτησε πολλούς υμνωδούς που μεγεθύνουν και προβάλλουν το έργο του. Φυσικά τα έργα τους αποτελούν πολύτιμες πηγές του Αγώνα. Πρόκειται για τους ιστοριο γράφους από τους οποίους αντλούν συνήθως πληροφορίες όσοι συνθέτουν εργασίες για τον αγώνα της Εθνεγερσίας. Τα πιο γνωστά έργα είναι του Οικονόμου γραμματέως του Θ. Κολο κοτρώνη, του Φωτάκου υπασπιστού του Κολοκοτρώνη, του Φραντζή και του Σπηλιάδη, στενών φίλων του στρατηγού. Σ΄ αυτούς προσετέθηκε και ο Φιλήμων. Ευρύτατη διάδοση έχουν τα Απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη αλλά και τα Υπομνήματα του γιου του Γιάννη, του λεγομένου Γενναίου. Απομνημονεύματα έγραψαν και οι Στρατηγοί Μακρυγιάννης, Κ. Δεληγιάννης, Περραιβός, Σπυρομήλιος. Οι Συνταγματάρχες Γεώργιος Φίνλεϋ και Νικόλαος Κασομούλης. Ο Στρατάρχης Γ. Καραϊσκάκης, ο Ρήγας Παλαμήδης, πολιτικός και στρατιωτικός και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός.
Η επιλεκτική όμως μνήμη των ιστοριογράφων αποφεύγει να στρέψει την έρευνα στα άλλα μείζονα θέματα του Αγώνα. Ποιοί άραγε υφήρπασαν και καρπώθηκαν τα αμύθυτα πλούτη της Τριπολιτσάς, του Ναυπλίου και του Ακροκορίνθου; τι έγινε στους εμφυλίους πολέμους; Που και πως ξοδεύτηκαν τα Εθνικά Δάνεια; Πώς αντιμετώπισε η Επαναστατημένη Πελοπόννησος τον Ιμπραήμ και πώς απαλλάχτηκε από αυτόν; Σε Μερικά από αυτά ευελπιστεί να δώσει απάντηση, κατά το δυνατό, το παρόν σημείωμα, αρχής γενομένης από τη μάχη της Καρύταινας.

ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΑΡΥΤΑΙΝΑΣ
Όπως ο ίδιος Θ. Κολοκοτρώνης έγραψε, ότι προχώρησε στο εσωτερικό της Πελοποννήσου με τριακόσιους, οι διακόσιοι ήταν του Μούρτζινου, οι εβδομήντα του Μπέη και αυτός είχε μαζί του τριάντα. Στον Άγιο Αθανάσιο της Καρύταινας, με αυτούς τους τριακόσιους, πέτυχε να εμποδίσει τους Τούρκους του Φαναρίου να περάσουν τη γέφυρα του Αλφειού και αναγκάστηκαν να περάσουν από το ποτάμι με πολλές απώλειες. Στη συνέχεια όμως ήρθε, σε επικουρία των πολι ορκημένων, τουρκικός στρατός από την Τριπολιτσά και οι Έλληνες διαλύθηκαν. Ο Παπα φλέσσας, βλέποντάς τον στο Χρυσοβίτσι μόνο του, παρότρυνε το Δημήτρουλα Δραγώνα από τη Σέλιτσα (Άνω Βέργα) να μείνει κοντά του, για να μην τον φάνε οι λύκοι.

Ο Κανέλλος Δεληγιάννης γράφει στα Απομνημονεύματά του για τη Μάχη στον ’Αγιο Αγιο Αθανάσιο της Καρύταινας:
«Ό Θ. Κολοκοτρώνης άμα είδε τήν συμπλοκήν έκείνην άπήλθεν άνωθεν του όχυρώματος τών Μανιατών μέ τον ψυχογιόν του, ειπών προς τον Βοϊδήν καί Μπουκουβαλέαν, δτι απέρχεται έκεί νά βλέπη τά κινήματα τών έχθρών, νά μήν τους πάρουν τές πλάτες, νά τους είδοποιή πόθεν νά φυλάττωνται καί νά ρίπτουν τήν προσοχήν τους, άλλ' ίδών τήν όρμήν καί την άπελπισίαν τών Τούρκων άνέβη παραπάνω εις εν τσιουμπάρι καί ήτο θεατής μακρόθεν της μάχης, χωρίς νά δυνηθή ούτε κάν νά τους ειδοποιήση».

ΒΑΛΤΕΤΣΙ
«Στο Βαλτέτσι οι ΄Ελληνες οχυρώθηκαν σε πέντε ταμπούρια στα οποία εδέχθησαν την λυσσα λέα επίθεση του πολεμάρχου Κεχαγιάμπεη. Στο πρώτο ταμπούρι μπήκε ο Κυριακούλης Μαυρο μιχάλης ο οποίος ήταν και αρχηγός των Ελλήνων στη μάχη αυτή. Στο δεύτερο και στο τρίτο ο Ηλίας και ο Γιάννης τα παιδιά του Πετρόμπεη. Στο τέταρτο και στο πέμπτο ο Τσαλαφατινός και ο Κατσανός. Μαζί τους οι Μανιάτες και οι άλλοι Πελοποννήσιοι που απεφάσισαν να θυσια σθούν μαζί με τους Μανιάτες. Να νικήσουν ή να πεθάνουν. Η μάχη κράτησε περί τις 17 ώρες. Ο Κεχαγιάμπεης αντελήφθη ότι τα εύστοχα πυρά των οχυρωμένων θα αφανίσουν το στρατό του και διέταξε υποχώρηση των Τούρκων. Κλείστηκαν στην Τρίπολη την οποίαν παρέδωσαν στους ΄Ελληνες έπειτα από τρίμηνη πολιορκία. Η άλωση της Τριπόλεως πρώτη σημαντική επιτυχία, εσήμαινε εδραίωση του αγώνα και εχαιρετίσθη ως πρώτη ανταύγεια της Ελευθερίας. Τη συμβο λή των Μανιατών στη νίκη ετόνισαν όλοι οι σεβόμενοι τον εαυτό τους και την Ιστορία. Ο Κολοκοτρώνης κατά την έναρξη της μάχης εχτυπήθη από το ιππικό του Κεχαγιάμπεη και οι άντρες του σώματός του διελύθησαν. Ο ίδιος στα Απομνημονεύματά του λέει: “Eμείς οι 800 δυναμώσαμε τον τόπο για να μην μας πάρουν τα οπίσθια οι Τούρκοι”. Δηλαδή υποχωρή σαμε.» ( Ανάργυρος Κουτσιλιέρης ).

Ακολούθησε ο νικηφόρος πόλεμος στο Βαλτέτσι της 12-13 Μαΐου, όπου το μεγάλο βάρος του αγώνα κράτησαν στους ώμους τους οι κλεισμένοι στα ταμπούρια Μανιάτες, Μεσσήνιοι και λίγοι Αρκάδες, αλλά για τη νίκη άλλοι προβάλλονται. Το σώμα του Θ. Κολοκοτρώνη δεν έχει να επιδείξει καμία ιδιαίτερη επιτυχία, απλώς κράτησε τη θέση του. Ο ίδιος αναφέρει: "...εφθά σαμεν και ημείς εις ταις πλάταις των Τούρκων, ρίξαμεν μίαν μπαταριάν να εμψυχωθούν οι μέσα και οι μέσα εχάρηκαν και έρριξαν και εκείνοι, έρριξαν και οι Τούρκοι, έγεινε κρότος μεγά λος...Ημείς οι 800 εδυναμώσαμεν τον τόπον για να μη μας πάρουν τα οπίσθια οι Τούρκοι...".
Ανάργυρος Κουτσιλιέρης

Ο Γεώργιος Φίνλεϋ γράφει:
«Η έλλειψις συστήματος ήτις έκράτει παντού δπου ό Κολοκοτρώνης ήρχεν, ή άντεποιείτο τήν αρχήν, παρεκώλυσε τούς 'Ελληνας του νά καταλάβωσι μονίμους σταθμούς καί νά έγείρωσι προμαχώνας, τό όποίον θά έβίαζε τον έν 'Αργει στρατόν νά υποκύψη είς πάντα δρον τον όποιον θά έκρινον εύλογον οί 'Ελληνες να επιβάλωσιν. 'Εάν ό Κολοκοτρώνης είχε στρατηγικήν τινα ικανότητα, θά ήδύνατο ν' άποκόψη τήν άποχώρησιν του Δράμαλη, καί νά προασφαλίση τήν άμεσον παράδοσιν τής Ναυπλίας. 'Από ώρας είς ώραν ηύξανεν ό αρι­θμός τών Ελλήνων. Σχεδόν παν χωρίον έπεμψεν άγημα ένοπλων ανδρών είς τό μέρος όπου εγχώριος τις αρχηγός έθεώρει τήν άρίστην θέσιν όπως άποκόψη μερίδα τινά εκ της αποσκευής του σερασκέρη. Ή εμπροσθοφυλακή του Όθωμανικού στρατού συνίστατο έκ χιλίων Αλβανών. Οί άνδρες ούτοι, οίτινες είχον σπουδάσει τήν χώραν καθ' όσον προέβαινον μετά τού ενστίκτου φιλοπολεμων ορεινών, έτράπησαν τήν δυτικήν όδόν διά τής κοιλάδος τής Νεμέας, καί ειχον τόσον άγρυπνον τό όμ­μα, ώστε κατώρθωσαν νά παρέλθωσι τό στράτευμα του Κολοκοτρώνη τό τεταγμένον είς "Αη-Γιώργην άνευ ουδεμιάς αψιμαχίας. Δύσκολον νά εξα­κριβώση τις άν οί Μοραΐται έξέλαβον τούς Αλβανούς τούτους ώς σώμα Ελλήνων οπλιτών λόγω τής όμοιότητος του ενδύματος, ή άν άπέφυγον τήν συμπλοκήν προς παλαίμαχους πολεμιστάς, κ' επέτρεψαν αύτοίς νά διέλθωσιν ανενόχλητοι. Σώμα ιππέων του Δράμαλη, σταλέν περί τον αυτόν χρόνον όπως καταλάβη τό Δερβενάκι, εύρε τούς "Ελληνας περιχαρακωμένους είς τό στενόν. Ή πρώτη μοίρα τών Τούρκων έτράπη διά τούτο προς τήν όδόν τήν διά του Αγίου Σώστη. Οί προεξάρχοντες ιππείς σχεδόν εί χον φθάσει τήν άνοικτήν κοιλάδα κάτω του χωρίου Αη-Βασίλη, όταν ό Νικήτας, όστις ειχε σπεύσει ν' αντιμετωπίση αυτούς έξ Αγινόρους, έπέπεσεν είς τό πλευρόν των, κ' έρρίφθη είς τήν κοιλάδα πρό αυτών. Ό Νικήτας κατέλαβε θέσιν δεσπόζουσαν τής ζεύξεως τής όδού του "Αη-Σώστη μέ τήν έκ τών Δερβενακίων προκύπτουσαν. Τό λοιπόν του Ελληνικού στρατεύματος, τό όποίον ήκολούθει τον Νικήταν, ύπό τον Δίκαιον και Ύψηλάντην, προσέβαλε τών Τούρκων τό δεξιόν. Τό Όθωμανικόν ίππικόν προήλασε τολμηρώς, άλλ' έκάμφθη ύπό τό πυκνόν πυρ του εκλε κτού σώματος τών σκοπευτών έπί του χθαμαλού υψώματος τού καταληφθέντος ύπό του Νικήτα. Ό μικρός λόφος υπερείχε χαράδρας, δι' ής οί Τούρκοι έβιάσθησαν νά διαβώσιν. Α­γρία πάλη συνήφθη εις τό μέρος τούτο. Οί Ντελήδες έπροσπάθουν νά βιάσωσι τον δρόμον των μέ άπηλπι σμένην ανδρείαν, άλλ' οί "Ελληνες παρημπόδισαν τον δρόμον διά τής χαράδρας φονεύσαντες πλήθος ίππων, καί είτα σώρεύσαντες έπ' αυτών τά πτώματα τών ιππέων των. Ή προσβολή πολλάκις έπανελήφθη, καί έπί τέλους τοιούτοι αριθμοί έπίεζον είς τά πρόσω έκ τών όπισθεν, ώστε πάσα ύποχώρησις κατέστη αδύνατος. Έν άπηλπισμένον σώμα εκλεκτών ιππέων έξέφυγε τότε τούς 'Ελληνας, καί διά του ανοικτού εδάφους εις τήν πεδιάδα Κορτέσσα, κατώρθωσε νά σωθή είς Κό­ρινθον. Έπί τής χαράδρας τρομερά ήτο ή σφαγή. Σύγχυσις διεδόθη άνά πάσαν τήν γραμμήν τών Τούρκων. Οί 'Ελληνες πλευρικώς προσβάλλον­τες ταύτην έκάλυψαν τήν όδόν μέ τεθνεώτας καί τραυματίας. Τό πρώτιστον άντικείμενόν των ήτο ν' άποκόψωσι τάς άποσκευάς, νά βάλλωσι σκευοφόρους ήμιόνους, καί νά έξασφαλίσωσι τήν λείαν. Οί Τούρκοι έφυγον άλλοι άλλαχόσε, καταλείποντες τήν άποσκευήν των όπως άναχαιτίσωσι τήν καταδίωξιν του εχθρού. Όλίγοι ήδυνήθησαν νά προχωρήσωσιν αρκετά είς τήν άνωφέρειαν δύσβατου όρους, καί πας θάμνος έφαίνετο νά γέννά όπλίτας διά νά τούς κυνηγώσι. Πολλοί έγκατέλιπον τούς ίππους των, κ' έπέτυχον νά εύρωσι διά νυκτός τήν είς Κόρινθον άγουσαν. Μακραί σειραί σκευοφόρων ήμιό νων καί καμήλων, καί ικανοί ίπποι μέ πολυτελή έφίππια καί φάλαρα, συνελήφθησαν. Αμέτρητος ύπήρξεν ή λεία. Ή διαγωγή του Νικήτα εις τήν περίστασιν ταύτην άξίως έτυχε πολ­λών επαίνων. Έξετέλεσεν εύστοχον στρατήγημα μετά τάχους καί γενναιότητος. Ήρατο δέ καί τό γέρας προσωπικής ανδρείας έν τη μάχη, όρμήσας ξιφήρης εναντίον σώματος Τουρκικού πεζικού, τό όποίον έπροσπάθει νά σχηματίση όγκον όπως προσβάλη τήν θέσιν εκείνου. Οί στρατιώταί του τω έδωκαν τό όνομα Τουρκοφάγος, Οπως οί λεγεωνάριοι τής 'Ρώμης προσηγόρευον τον στρατηγόν των αυτοκράτορα' καί ό τίτλος αυτός άνεγνωρίσθη ύφ' όλων τών Ελλήνων. Ό Κανάρης, ό Μιαούλης, ό Μαρκο-Βότσαρης καί ό Νικήτας υπήρξαν άνδρες τούς οποίους ή ιδία ανδρεία και ή φιλοπατρία ανύψωσαν υπεράνω του φθόνου. Ή ήττα αύτη κατέπληξε τον Δράμαλην, μείναντα άργόν έπί όλην ήμέραν. Άλλ' επειδή ήτο αδύνατον νά παραμείνη είς τό πεδίον του 'Αργους, έπροχώρησε τήν 27 Ιουλίου διά τής όδού του Άγινόρους. Ή οδός αύτη έφρουρείτο υπό του άρχιμανδρίτου Δικαίου. Καθώς οί Τούρκοι σχολαίως α­νήρχοντο τήν άπότο μον άνωφέρειαν τής Κλεισούρας, ό αρχιμανδρίτης τούς έναντιώθη κατά μέτωπον, ό δέ Νικήτας καί Υψηλάντης, οίτινες είχον βα­δίσει προς ύποστήριξίν του έξ Αγίου Σώστη καί Αγίου Βασίλη, έπέπεσαν κατ' αυτών έκ τής αριστεράς πλευράς. Οί Τούρκοι τάχιστα έπεσον είς σύγχυσιν. Οι ‘Ελληνες κατά τήν περίστασιν ταύτην κατηύθυναν τήν προσοχήν των αποκλειστικώς είς τήν κτήσιν τής αποσκευής· κ' ένώ ήσχολούντο ν' άποκόψωσιν αυτήν άπό τής γραμμής τής αποχωρή σεως, έκλεκτόν σώ­μα Ντελήδων επέτυχε διά λαμπράς έπελάσεως νά καθάρη τό μέτωπον, καί κατέστησεν ίκανόν τον Δράμαλην, μετά του κυρίου σώματος, νά σωθή είς Κόρινθον. Άλλ' ό σερα σκέρης ήγόρασε τήν προσωπικήν του σωτηρίαν διά τής εγκαταλείψεως τών στρατιωτικών κιβωτίων του, καί τής όλης αποσκευής του στρατού του είς τούς 'Ελληνας.'Εάν οι 'Ελληνες είχον συνδυάσει τάς κινήσεις των μετά δεξιότητος, ουδέ εις άνήρ του Τουρκικού στρατού θά ήδύνατο νά διαφύγη. Ή άποχώρησις του σερασκέρη προεβλέπετο πολλάς ημέρας πριν άρχίση, καί έκαστος τών αρχηγών έλαβε μέτρα όπως προασφαλίση δι' εαυτόν καί τούς οπαδούς του μεγάλην ώς δυνατόν μερίδα λαφύρων άλλά γενικά μέτρα δέν έφηρμόσθησαν προς καταστροφήν του Τούρκικου στρατού, καί ουδέ πληρο­φορία μετεβιβάσθη περί τών κινήσεων του έχθρού άπό σώματος είς σώμα. Αί τιμαί τής νίκης πολλάκις επιτυγχάνονται ύπ' εκείνων οίτινες μικρόν μετέχουσι τής πάλης. Είς τήν παρούσαν περίστασιν, καίτοι τά στρατεύμα­τα τά ύπό τάς άμέσους διαταγάς του Κολοκοτρώνη δέν είχον μερίδα εις τά κλέη τής διημέρου μάχης, έκέρδησαν μεγάλην μερίδα έκ τής λείας, και ο Κολοκοτρώνης, επειδή έκαλείτο ό αρχιστράτηγος τής Πελοποννήσου, ένομίσθη ώς ό νικητής του Δράμαλη. Χιλιάδες Μοραΐται επέστρεψαν είς τά γενέθλια χωρία των πλουτισμένοι έκ τών λαφύρων, καί άπέδωκαν τήν καλήν τύχην των είς τήν στρατηγίαν του Κολοκοτρώνη. Τά φανταστικά στρατηγήματα του γηραιού κλέφτου έλέγοντο ύπό τών άμαθών οπαδών του ότι επέφεραν τον όλεθρον κραταιάς στρατιάς 30κισχιλίων ανδρών. Ή ιστορία, ήτις συχνά γίνεται ήχώ κομματικών παθών καί εθνικών προλή­ψεων, επανέλαβε τον μύθον.»
Πηγές: Γεωργίου Φίνλεϋ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ
ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΉΝΩΝ

Ο εκαντόταρχος Φραντζής γράφει για τα Δερβενάκια:
«Εις τας δύο συγκροτηθείσας αυτάς μάχας της 26ης και 27ης Ιουλίου μεταξύ των εχθρών και των Ελλήνων εις τα Δερβενάκια, είναι παράδοξον, κανείς Έλλην δεν εφονεύθη εκτός μόνον τρι ών ή τεσσάρων πληγωθέντων ελαφρά και ιαθέντων ακολούθως».

Ο Συνταγματάρχης Ζαμάνος έγραψε:
Στις 26 Ιουλίου οι Τούρκοι είχαν περίπου 4.000 νεκρούς. Το πώς συνέβη το έγραψε στρατιω τικός που μελέτησε το θέμα. Ο συνταγματάρχης Ζαμάνος, ο οποίος μελέτησε τα συμβάντα στα στενά των Δερβενακίων τονίζει "ούτε οι Έλληνες ούτε οι Τούρκοι επολέμησαν εις τα πολυθρύ λητα εκείνα στενά. Οι πρώτοι έσφαζαν τους δεύτερους". Δηλαδή οι αγουρίδες κάνανε το θαύμα τους. Οι Τούρκοι κρατούσαν τις κοιλιές τους και οι Έλληνες τους κόβαν τα κεφάλια.

Ο Ρήγας Παλαμήδης γράφει για τα Δερβενάκια:
«Ό Δράμαλης απελπισθείς άκούσας τήν άρνησιν του Μαυρομιχάλη καί στενοχωρηθείς έτι μάλλον άπό τήν έλλειψιν τών τροφών, απεφάσι­σε ν'άναχωρήση άπό τό 'Αργός. Τούτο μαθόντες οί 'Ελληνες ήτοιμάσθησαν νά τόν όδοκοπήσουν. "Οθεν συμπαραλαβών ό Υψηλά ντης τόν Κατσανόν, άδελφόν του Σαλαφατίνου, γνωρίζοντα τάς θέσεις τών Με­γάλων Δερβε νιών, τά όποία οί Δερβενοχωρίται έκυρίευσαν άπό τούς εχθρούς άφαιρέσαντες συγχρόνως άπό αυτούς καί τά κανόνια των, εκί­νησε πρός εκείνο τό μέρος. Άλλά φθάσας είς τό Στεφάνι (χωρίον είς τό στενόν τών μικρών Δερβενιών μεταξύ Κορίνθου καί Ναυπλίας, ολίγον υψηλότερα τών Κλεωνών), εύρε τόν Γρηγόριον Δικαίον καί τόν Νική­τα έλθόντα άπό τήν Στερεάν Ελλάδα. Ό Δράμαλης άφήσας τό Άργος καί τόν Άλή πασα είς τό Ναύπλιον, έστρά τευσε διά τά Δερβενάκια' ό Θ.Κολοκοτρώνης ευρισκόμενος έκεί διώρισε τόν Άντώνιον Κολοκοτρώνην μετά τών Άλωνιστιωτών καί Βυτινιωτών νά σταθώσι είς τό στενόν, αυτός δέ μετά τών σωματοφυλάκων του άνέβη είς τήν ράχιν του όρους νά όδηγή τόν πόλεμον. Οί Τούρκοι είς τήν πρώτην μεγάλην όρμήν των διέβησαν ώς 1600 τό στε­νόν καί έφθασαν είς θέσιν Κουρτέσα λεγομένην. Οί γενναίοι Άλωνιστιώται μετά τών συντρόφων των καί του άρχηγού των Ά. Κολοκο­τρώνη επιπίπτουν κατά τών λοιπών, κατακόπτουν πολλούς καί τούς οπισθοδρομούν, μή δυνάμενοι δέ νά διαβώσι κατέφυγον είς τό άλλο στενόν του Στεφανιού, άλλ' ό Υψηλάντης, ό Δικαίος καί ό Νικήτας κατέλαβον εμπρός τήν διάβασίν των. Οί Τούρκοι κατησχυμμένοι άπό άπελπισίαν καί πείσμα έν ταυτώ όρμούντες ν' ανοίξουν τό στενόν έπιπτον σωρηδόν. Μέ τόσον πείσμα έμάχοντο 'Ελληνες καί Τούρκοι, ώστε ήρχοντο καί είς πάλην. Ό Νικήτας Φλέσσας, αδελφός του Δικαί­ου, ήλθεν είς χείρας μέ ένα Σκοδριάνον καί ένώ έπάλαιον τίς νά ρίψη τόν άλλον εις άλλος φονεύει τόν Τούρκον. Βλέποντες οί Τούρκοι τόν μέγαν όλεθρόν των ώπισθοδρόμησαν, άλλ' είς τόν δύσβατον καί στενόν δρόμον οί "Ελληνες τούς κατεδίωξαν. Αυτοί τρέχοντες νά σωθώσι κατέπιπτον εις έπί του άλλου, άλλοι κρημνιζόμενοι καί άλλοι πυροβολούμενοι. Σωρός φονευμένων έμεινεν έκεί. Οί διασωθέντες άπό αυτήν τήν μάχην Τούρκοι επέστρεψαν είς τήν Γλυκείαν.Τήν άλλην ήμέραν ό Δράμαλης έδραμεν ν' άναβή τό Άγινόρι, διά νά διαβή εκείθεν είς τήν Κόρινθον. Ό Υψηλάντης, ό Νικήτας καί ό Δικαίος κατάσκοπεύσαντες τό κίνημα του έβγήκαν έμπροσθέν του. Άλλά οί Τούρκοι απεφάσισαν επιμόνως ή νά διαβώσιν ή όλοι νά μείνωσι εκεί. Κάμηλοι, ίπποι, ζώα φορτηγά καί οί φονευμένοι έμειναν είς τούς νικητάς, οίτινες υπερεπλούτησαν καί άπό χρήματα καί άπό άλλα λάφυ­ρα. Ό Δράμαλης έσώθη είς Κόρινθον. Ό Γεώργιος, ό Ιωάννης, ό Κατσάκος Μαυρομιχαλαίοι έτρεξαν είς αυτήν τήν μάχην, άλλά δέν έπρόφθασαν. "Οθεν ήλθον είς Κλένια μετά του Δικαίου. Οί Τούρκοι τρεις περίπου χιλιάδες μετ' ολίγας ημέρας ήλθον είς Καλύβια νά λάβωσι τροφάς, αποτυχόντες δέ ήρχισαν τόν πόλεμον, πλήν κατεδιώχθησαν κακώς έχοντες έως είς τούς Μύλους του μοναστηρίου.

Ο Στρατηγός Κανέλλος Δεληγιάννης μαρτυρεί:

Ό γέρων Μαυρομιχάλης καταλυπημένος καιρίως διά τον θάνατον του αδελφού του Κυριακούλη, άμα ειδοποιηθείς άπό τήν Κυβέρνησιν τήν κατά της Πελοποννήσου τρομεράν έκείνην έκστρατείαν του Δράμαλη καί αισθανόμενος τον κίνδυνον της πατρίδος, παραβλέψας δλα τά πολιτικά λάθη, άτινα προέκυψαν, συλλέξας αμέσως υπέρ τους 300 Μανιάτας καί 200 Πελοποννησίους, έξεκίνησε μετά τών αδελφών του Αντωνάκη καί Κωνσταντίνου καί μετά του υίού του Γεωργάκη καί έφθασαν εις τό 'Αργος (προ της εισβολής του Δράμαλη καί πριν του εις Τριπολιτσάν ερχομού του Κολοκοτρώνη). Συγχρόνως έφθασε καί ό Κρεββατάς μέ έπέκεινα τών χιλίων, ό Παπατσώνης μετά εξακοσίων, οι δύο αδελφοί μου Αναγνώστης καί Πανάγος μετά τριακοσίων, ό Σωτήρης Χαραλάμπης, ό Θεοχαρόπουλος καί ό Φωτήλας μέ έπέκεινα τών χιλίων, καί δλοι οί πρόκριτοι ευρέθηκαν έτοιμοι είς τήν έκστρατείαν έκείνην. Καί ένώ ό Κολοκοτρώνης έπιλάτευε τήν Γερουσίαν καί τήν κατεβασάνιζε μέ διαφόρους άπειλάς καί άλόγους απαιτήσεις καί τήν κατήντησεν ώστε απεφάσισε τήν διάλυσίν της, έφθασεν ή λυπηρά αγγελία, δτι ό Δράμαλης έφθασεν είς τό πεδίον τών Θηβών μέ έπέκεινα τών τεσσαράκοντα χιλιάδων Τούρκων καί έτι περισσοτέρων ζώων φορτηγών καί δτι φρίκη κατέλαβεν τους δσους είδον τοιούτον στρατόπεδον μακρόθεν. Η Εισβολή του Δράμαλη στην Αργολίδα αναγκάζει την Κυβέρνηση να Διατάξει την άμεση Αναχώρηση του Θ. Κολοκοτρώνη για το Μέτωπο. Άλλ' ό Κολοκοτρώνης, ή μή θέλων, ή έπροσποιείτο νά πιστεύση τάς αγγελίας ταύτας, μάλλον έσκληρύνετο καί άπαιτούσεν έκδίκησιν από την Κυβέρνησιν και άλλας μυρίας απαιτήσεις έπρότεινεν εις τήν Γερουσίαν. Αύτη δε διά τον επικείμενον κίνδυνον απεφάσισε νά κάμη πάσαν θυσίαν καί της αξιοπρεπείας της καί της θέσεως της, έκολάκευσε διαφοροτρόπως τήν ματαίαν φιλοδοξίαν του, διά νά μήν άκολουθήση καμμία ρήξις καί καταστραφή ή πατρίς. Άλλ' ουκ ήβουλήθη συνιέναι! Έφθασε καί δευτέρα είδησις, δτι ό εχθρός διήλθε διά τών Δερβενίων άνευ προσκόμματος ή αντιστάσεως από τά ευρεθέντα εκεί στρατιωτικά σωμάτια άτινα διεσκορπίσθησαν έκ τής φρίκης καί του τρόμου καί άπήρχοντο εις τά ίδια καί δτι έφθασεν εις τήν Κόρινθον! Καί τούτο πάλιν δεν ήθελε νά τό πιστεύση καί έμενεν ακίνητος είς τήν Τριπολιτσάν καί εμπόδιζε τρεις σχεδόν χιλιάδας στρατιώτας. Ότε δε έφθασε καί ή τελευταία αγγελία δτι έφθασαν οί εχθροί εις τήν Αργολίδα, καί ενα σώμα εισήλθεν εις τό φρούριον του Ναυπλίου, καί είδεν τους πολίτας δλους κατεταραγμένους, τους λαούς απελπισμένους καί τους στρατιώτας καταλυπημένους, τότε καί ή Γερουσία έτόλμησε πλέον καί τον ώμίλησεν μέ πολλήν αυστηρότητα λέγων προς αυτόν, δτι πρέπει έκείνην τήν στιγμήν νά αναχώρηση εκείθεν, καί ούτως άνεχώρησεν άκων διά τον Άχλαδόκαμπον. Ο Κολοκοτρώνης Συναντά τους Αρχηγούς, στην καμμένη γη της Αργολίδας. Αρνείται να συμπαραταχθεί. Μετέβη στη Νεμέα. Τέσσερες ώρες μακράν του Πεδίου Σύγκρουσης και 'Ηττας της στρατιάς του Δράμαλη. Τον Υψηλάντην, τον Παπατσώνην καί άλλους έκ τών προκρίτων, έκαστος μέ εν μέρος στρατιωτών, οίτινες τον παρέστησαν τό μέγεθος του κινδύνου, λέγοντες προς αυτόν άπαντες άποτόμως, δτι νά παύση από τοιούτους παραλογισμούς, καθότι είς τοιαύτην κρίσιμον περίστασιν, άν διαλυθή καί αυτή ή μικρά εκείνη σκιά τής Κυβερνήσεως, καθώς αυτός έφρόνει τότε, άπόλλυται ή πατρίς καί άλλας πολλάς φρονίμους παρατηρήσεις. Φθάσας ούν εκεί εύρε τον Πετρόμπεην, τον Θάνον Κανακάρην, τον του έκαμαν κολακεύοντες εύσχήμως την κουφόνοιάν του, ώστε πειθόμενος και αυτός ιδίως δτι δεν ήδύνατο νά κατορθώση τι περισσότερον, καθότι και αυτοί οί ύποθετόμενοι φίλοι του, ή μάλλον οί κόλακές του, βλέποντες τον άναπόφευκτον δλεθρον της πατρίδος και μη έλπίζοντες πλέον τίποτε από αυτόν ή από άλλον, άν οί Τούρκοι κατέκτων την Πελοπόννησον, τον είπον πλέον και αυτοί, ότι νά παύση άπό τοιούτους παραλογισμούς, και νά ρίψουν όλοι την προσοχήν τους διά τήν σωτηρίαν μόνον τής πατρίδος. Τέλος συσκεφθέντες άπαντες απεφάσισαν ώστε νά καταλάβουν τάς όχυρωτέρας θέσεις, τάς όρεινάς πέριξ του 'Αργους, νά συγκεντρωθούν έκεί διά νά άπαντώσι πάν κίνημα του έχθρού άμυντικώς και πάσαν προσβολήν, νά τον έπασχολούν μεχρισότου φθάσουν όλων των επαρχιών τά στρατεύματα και τότε κοινή γνώμη νά γίνη τό γενικόν σχέδιον μιας συστηματικής μάχης. Απεφασίσθη δέ παρά πάντων νά καταλάβουν και τό έρειπιωμένον φρούριον Λάρισαν, κείμενον άνωθεν του Αργους, νά συγκεντρώσουν και έκεί μικράν τινα δύναμη προς άντίκρουσιν τών κινημάτων του έχθρού,.. και τον βράχον άνωθεν τών Μύλων εις τον Κεφαλάρην ή Κεφαλόβρυσον του 'Αργους. Και αμέσως κατέλαβον τό φρούριον ό Αντώνης Κουμουστιώτης, ό Καραγιάννης Μανιάτης, και ό Αναγνωστόπουλος Ανδριτσάνος μέ έπέκεινα τών 100 στρατιωτών. Συγχρόνως δέ έτρεξε φιλοτιμούμενος και ό 'Υψηλάντης, λαβών μεθ' έαυτού και τον Πάνον Κολοκοτρώνην, ευρεθέντα τυχαίως έκεί, επίσης και οί δύο υιοί του Πετρόμπεη Γεωργάκης και Ιωάννης, όλοι αυτοί μέ έπέκεινα τών 300 αλλά ούτε τροφάς είχον ουδέ νερόν παρά μ' όσα φυσέκια είχεν έκαστος επάνω του. Ό γέρων Μαυρομιχάλης μ' όλους τους άνω είρημένους προκρίτους έσύστησαν τό γενικόν στρατόπεδον και συνεκεντρώθηκαν άνωθεν το Κεφαλάρη. Αλλά προτού καταλάβη ό εχθρός τήν Αργολίδα και προτού αναχωρήση ό Κολοκοτρώνης από την Τριπολιτσάν έστειλαν αυτοί άπαντες εκ συμφώνου και κατέκαυσαν δλα τά δεμάτια του 'Αργους και δλων των χωρίων του κάμπου, τά οποία έάν εύρισκαν οί εχθροί ήθελον προμηθεύσει ενός έτους τροφάς του στρατοπέδου των."Οσα λοιπόν στρατεύματα ήρχοντο από τάς επαρχίας συνεκεντρούντο άνωθεν του Κεφαλάρη, ό δε Κολοκοτρώνης διέμενεν εισέτι εις τον Άχλαδόκαμπον μέ χιλίους ως έγγιστα στρατιώτας της απείθειας και αναρχίας, οίτινες τον ήκολούθουν κατά την ανέκαθεν συνήθειάν του, κατά την κοινήν παροιμίαν (μακράν από τά μουρτάρικα) και άφού τον έγραφον τετράκις και πεντάκις της ημέρας οί ανωτέρω νά προφθάση και αυτός εις τό Γενικόν Στρατόπεδον, αναγκασθείς δε και άπό τους οικείους του, άνεχώρησε μεν εκείθεν, άλλ' αντί νά υπάγη εις τον Κεφαλάρην δπου ήτον ή ανάγκη, απήλθε λοξώς προς τό δυτικοβόρειον μέρος του 'Αργους και ύπήγεν εις τον Αγιον Γεώργιον (Νεμέαν) τεσσάρας ώρας απέχων του 'Αργους, διά νά προσέχη δήθεν εκείθεν (ώς έλεγε και έγραφε) τά κινήματα του έχθρού!

Ο Χριστόφορος Περραιβός μαρτυρεί:
Ό δέ Δημήτριος "Υψηλάντης, μετά πολλάς νουθεσίας και παραγγελίας πατριωτικάς, έπεμψε πρός αυτόν εγγράφως τούς τελευταίους τούτους λόγους. «"Αθεό­φοβε ! επήρες τήν πατρίδα είς τόν λαιμόν σου΄ οί Τούρκοι εμβήκαν είς τήν Κόρινθον και αύριον ίσως είναι έδώ" όψει έν ήμερα κρίσεως». Μετά δέ τήν παραλαβήν του αισθαντικού τού­του γραμματίου, διέβη άπό Τριπολιτζάν είς "Αργός. Ό Ύφηλάντης δμως, διά νά ρίψη δλην τήν προσοχήν του έχθρού είς τό παρημε λημένον φρούριον του "Αργούς, άφού έμβήκε μέ τε­τρακόσιους "Ελληνας, έχων μεθ' έαυτού και ένα υίόν του Πέ­τρου Μαυρομιχάλη και έτερον του Κολοκοτρώνη, παρήγγειλε νά καλέσουν τά δπλα άφ' δλων τών επαρχιών της Πελοποννή­σου και νά μήν αφήσουν τόν έχθρόν νά προχώρη ση περαιτέρω, διότι αδύνατοι οδσαι αί έπαρχίαι και μεμονωμένοι άφανίζονται μία κατόπιν της άλλης. Βλέπων ό εχθρός τότε τάς καθημερινάς στρατολογίας τών Ελλήνων, απεφάσισε νά κυρίευση μέ εφοδον τό ρηθέν φρούριον. Άλλ’ οσάκις έφώρμησε πάντοτε απέ­τυχε μέ ίκανήν ζη μίαν΄ άφ' δσας δέ τροφός έφερε μαζί του μέ καμήλους και φορτηγά ζώα, μέρος μέν ίκανόν επεμ ψεν είς τούς έν Ναυπλία λιμώττοντας έκ της πρό μικρού διαλυθείση; πολιορκίας, αί δέ λοιπαί, δια τάς συνήθεις καταχρήσεις των, ολίγας ημέρας διήρκεσαν επειδή είχε βεβαίας πληροφορίας δτι έξεκίνησαν αλλαι πλειότεραι άπό τήν Θεσσαλίαν, καθώς και τωόντι ην αληθής ή είδησις. Άλλ' ό Όδυσσεύς, και αν δέν έδυνήθη νά εμπόδιση τήν εσοδον τών Τούρκων, ουσαν πολυά ριθμον, τάς τροφάς δμως δλας ήρπασε μετά ταύτα καθ' όδόν' και οδτω τό στρατόπεδον, στερού μενον τροφών, κατήντησε νά τρώγη φύλλα τών αμπέλων και διαφόρων δένδρων. Ή ελεεινή αύτη κστάστασις τους εφερεν εις τοιαύτην άμηχανίαν και χαύνωσιν, ώστε τό στρατιωτικόν άρχισε νά γογγύζη κατά τών αρχηγών και δέν ύπήκουε πλέον τάς διαταγάς των και ούτως απε φάσισαν τήν γενικήν διάλυσιν τού στρατοπέδου και φροντίδα διά τήν ασφαλή εξοδον τών στρατευμάτων.
ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΠΕΡΡΑΙΒΟΥ- ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ
ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ ( Α ).