Ο Αρχιστράτηγος Καραϊσκάκης συντρίβει τα στρατεύματα των Μουστάμπεη και Κεχαγιάμπεη.

ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΡΑΧΩΒΑΣ

Μετά την εις τας Θεσπιάς προρρηθείσαν μάχην, ενέκρινεν ο ΑΡΧΗΓΟΣ συναινέσει και των λοιπών στρατηγών ν' αφήσωσι την θέσιν εκείνην ως δυσάλωτον, και μικρόν συντείνουσαν εις τους σκοπούς των, να εισέλθωσι δε εις τα ενδότερα παράλια του Κορινθιακού κόλπου, όπου η αλληλογραφία μετά της Διοικήσεως εγίνετο ελευθερωτέρα, αι τροφαί και πολεμοφόδια επέμπο ντο εις το στρατόπεδον εγκαίρως και ασφαλώς, και οι κάτοικοι επρόσμενον ανυπομόνως την παρουσίαν του Αρχηγού διά την ξαναπόλαυσιν της ελευθερίας των· κατά την δεκάτην τετάρτην λοιπόν Νοεμβρίου, και δευτέραν ώραν της νυκτός απήλθον εις το χωρίον Χόστια, κείμενον κατά τους μεσημβρινούς πρόποδας του Ελικώνος, όπου εκοιμήθησαν εκείνην την νύκτα· εγερθέντες το πρωί διευθύνοντο διά την Άμβρωσον (Δίστομον) αφήσαντες εις την Μονήν του Αγίου Σεραφείμ, τούπικλην Δουμπώ, εκατόν στρα­τιωτών φρουράν και εξήκοντα εις την του Οσίου Λουκά· έφθασαν προ της δύσεως του ηλίου, και την αυτήν νύκτα έπεμψεν ο Αρχηγός διακόσιους πε­ντήκοντα στρατιώτας εις την Αράχωβαν, υπ' οδηγίαν των οπλαρχηγών Α­λέξη Γαρδικιώτου Γρίβα και Γεωρίου Βάγια, υποπτευόμενος πάντοτε απροσδόκητον τινά επίθεσιν των εχθρών, η οποία εσύγχιζεν έπειτα ουκ ολί­γον τα σχέδια των Ελλήνων· διέταξε προς τούτοις τον οπλαρχηγόν Γεώργιον Δυοβουνιώτην εις Δελφούς όντα να υπάγη εις Αράχωβαν και συσσωματωθή μετά των προμνησθέντων οπλαρχηγών· κατά την δεκάτην εβδόμην, τετάρτη ώρα της ημέρας, διέβη ο Μουστάμπεης μετά του Κεχαγιάμπεη από το Ζεμενόν με δύο χιλιάδας εκλεκτούς Τουρκαλβανούς και διακόσιους ιππείς· διότι μετά την νίκην της Αταλάντης, μαθών ότι ο Καραϊσκάκης εστράτευσε διά τα Σάλωνα, έδραμε να προκαταλάβη την Αράχωβαν, της οποίας η κράτησις εματαίωνε τας ελπίδας των Ελλήνων διά τα Σάλωνα· μόλις εκοινοποιήθη η φήμη της διαβάσεως προς τους Έλληνας παρά τίνος Διστομίτου, και αμέσως διεταξεν ο Αρχηγός να κινηθώσιν οι Έλληνες, εκτός τριακοσί­ων, τους οποίους εδιόρισε να μείνωσιν εις φύλαξιν του Διστόμου υπ' οδηγίαν του οπλαρχηγού Σπύρου Μίλιου Χειμαρραίου· φθάσαντες μετά μίαν ή­μισυ ώραν εις την πηγήν του Ζεμένου, κειμένην προς το τέλος σχεδόν της κοιλάδος, ήκουσαν τον εις Αράχωβαν γινόμενον πόλεμον· ο Αρχηγός διετα­ξεν αμέσως τους οπλαρχηγούς Γιώτην Δαγκλήν, Διαμάντην Ζέρβαν και Χρ. Περραιβόν να διευθυνθώσι με τους υπό την οδηγίαν των εις τους ανατολι­κούς πρόποδας του Παρνασσού, και προκαταλάβωσιν όσον τάχος μίαν στενωπόν φέρουσαν εις την Μονήν Ιερουσαλήμ· αυτός λαβών τους λοιπούς μετά των οπλαρχηγών απήλθε διά της δημοσίου οδού· πλησίον της Αράχωβας επί τίνος λόφου παρ' οδόν, και υπερκειμένου των μύλων, ίσταντο κατά την διαταγήν πεντήκοντα ιππείς, τελούντες μάλλον χρέη σκοπιάς· τούτους φθάσας ο Αρχηγός μετά τινών ωκυπόδων στρατιωτών, εδίωξεν άνευ τινός αντιστάσεως· εκεί εκάθησεν εωσού συναχθώσι και αναπνεύσωσιν άπαντες· αναστάντες έπειτα εκινήθησαν με βήμα βραδύ, και παράταξιν πολεμικήν κατά του εχθρού· ο Μουστάμπεης διέταξεν εν σώμα πεντακοσίων και επέκεινα Τουρκομακεδοναλβανών να κτυπήσωσι τον Αρχηγόν, αυτός δε με το επίλοιπον του στρατού, ιππικού, και των αποσκευών ωχυρώθη εις τινα λόφον υπερκείμενον της Αράχωβας, και κατασκευασμένον προ τριών ετών παρά του Οδυσσέως εν είδει περιβόλου· εντεύθεν παρετήρει και τον έσωθεν της Αράχωβας μετά της φρουράς, και τον έξωθεν των πεντακοσίων μετάτεσκεύασαν υψηλότερον· αλλ' εωσού να τελεσθώσι ταύτα έδυ ο ήλιος, ο Παρνασσός άρχισε να πνέη άνεμον ψυχρόν· οι Έλληνες, διά να επιταχύνωσι την προς τους συντρόφους των επικουρίαν, έδραμον χωρίς κάπες, χωρίς τροφήν, υγρότατοι από τον ιδρώτα, απηυδισμένοι από την τρίωρον οδοιπορίαν και επτάωρον πόλεμον· ενέκριναν ν' αφήσωσι σκοπιάς μόνον περί τον εχθρόν, αυτοί δε να εισέλθωσιν εις τας οικίας διά να αναπνεύσωσι και θερμανθώσι καθ'όλην την νύκτα· άλλως έμελλον να βλαφθώσι σημαντικώς διά τα ανωτέρω αίτια· κατά την δευτέραν λοιπόν ώραν της νυκτός απέστησαν της πολιορκίας με τόσην ησυχίαν και αταραξίαν, ώστε οι εχθροί εστοχάζοντο την δι' όλης της νυκτός έλλειψίν των διά στρατήγημα· αν την ιδίαν νύ­κτα ανεχώρουν, δεν ήθελαν υποφέρη την παραμικράν ζημίαν παρά των Ελ­λήνων, με το να ήσαν άπαντες εις τας οικίας θερμαινόμενοι, πίνοντες οίνον χλιαρόν, τρώγοντες, δι' έλλειψιν άρτου, ελαίας προσφάτους, και ως οψώνειον την ρήγανην' ο Αρχηγός δι' όλης της νυκτός, καταλύσας εις τον ναόν του Αγίου Γεωργίου, πλησίον όντα του εχθρού, επαγρυπνεί φροντίζων διά την αδιάκοπον αλλαγήν των σκοπιών, διατάττων αυτάς να περιέρχονται φωνάζοντες πανταχόθεν το «προσέχετε καλά· όλοι εις τα όπλα· όλοι έξυ­πνοι»· κατά το λυκαυγές όλοι οι οπλαρχηγοί με τους υπό την οδηγίαν αυ­τών, διατάξαντος του Αρχηγού αφ' εσπέρας, παρευρέθησαν πολιορκούντες τον εχθρόν τακτικώς·» έκαστος αυτών εφιλοτιμείτο να φυλάξη την εμπιστευθείσαν αυτώ θέσιν μ' όλην του την προσοχήν, και κίνδυνον της ζωής του· ο Μουστάμπεης και Κεχαγιάμπεης, αν και γνωστοί διά την ανδρείαν, έτρεφον μολαταύτα και βεβαίας ελπίδας (έτι δε μάλλον ο δεύτερος) ότι ο Κιουταχής έμελλε να τους σώση από τον κίνδυνον και με την προσωπικήν του παρουσίαν, αν η ανάγκη το εκάλει κατά τούτο δεν ηπατήθησαν· διότι μεθ' ημέρας πέντε έπεμψε χιλίους πεντακόσιους Μακεδόνας και Αλβανούς εις βοήθειάν των, και υπ' οδηγίαν Αλβανού τινός, Αβδουλά Αγά· η εις το στενόν του Ζε­μένου παραφυλάσσουσα Ελληνική φρουρά, συγκειμένη εκ τριακοσίων στρατιωτών και οδηγούμενη παρά των οπλαρχηγών Διαμαντή Ζέρβα και Λάμπρου Ζάρμπα Σουλιωτών, ιδούσα την εμπροσθοφυλακήν εισερχομένην διά του στόματος του στενού, ώρμησεν αμέσως κατ' αυτής· μη δυνάμενοι οι Τούρκοι να παραταχθώσιν εις μάχην διά την στενότητα του τόπου, μετά μικράν και ανώμαλον ανθίστασιν ετράπησαν εις φυγήν, αφήσαντες τριάκο­ντα πέντε πτώματα, εκτός των πληγωθέντων, και ολίγα φορτηγά ζώα· εκ των Ελλήνων ουδείς επληγώθη· η παρόμοια φυγή των έδωκεν αιτίαν εις τους Έλληνας να τους υβρίσωσιν ως εφεξής· «ή άνδρες, ή φίλοι του Μουστάμπεη και Κεχαγιάμπεη δεν είσθε»· ακούσαντες οι πολιορκούμενοι τον κρότον του πυροβολισμού επρόσμενον ανυπόμονος και την σωτηρίαν των, και την φθοράν των Ελλήνων πληροφορηθέντες δε την παύσιν του πολέμου και την χαράν των Ελλήνων διά την νίκην, απελπίσθησαν· διό και εβίασαν οι στρατιώται τους αρχηγούς αυτών να ζητήσωσι συνθήκην με τους 'Ελληνας' δεν τους έφερεν εις απελπισίαν μόνη η νίκη των Ελλήνων τόσον, όσον το υπερβολικόν ψύχος, η ακατάπαυστος βροχή, η πείνα, η δίψα, το καταλασπωμένον έδαφος, τα οποία από στιγμήν εις στιγμήν εγνωρίζοντο επαισθητότερα εις αυτούς, και επομένως αφόρητα· το πρόβλημα της συνθήκης εδέχθη εις τον Αρχηγόν, όστις και αμέσως διέταξε τους οπλαρχηγούς Χριστόφορον Περραιβόν και Ιωάννην Ρούκην εκ μέρους των Ελλήνων, ο δε Μουστάμπεης τον χιλίαρχον Χότον Λέγκαν Αλβανόν, και εκατόνταρχον Σουλεμάν Τόσκα, διά να πραγματευθώσι περί συνθήκης' εξελθόντες οι δεύτεροι του οχυρώματος κατήλθον πλησίον της έξω της κωμοπόλεως παρακείμενης πηγής· εκεί καθήσαντες όλοι ομού, άρχισαν, μετά τον συνήθη χαιρετισμόν, να εμβαίνωσιν εις την υπόθεσιν· πρώτος ο Λέγκας εξηγήθη ως εφεξής.
«Ημείς εκινήσαμεν από την Λιβαδείαν με σκοπόν διά να σας χαλάσωμεν, ο Θεός όμως δεν ήθελε και χωρίς το θέλημα του δεν γίνεται τίποτε εις τον κόσμον· διά τον κακόν μας λοιπόν σκοπόν αρκετά μας επαίδευσε, και μας εντρόπιασε· τώρα η υπόθεσις αύτη εις ημάς τους ιδίους στέκεται να ισάσωμεν τέτοια ανακατώματα κοσμικά, επειδή ημείς οι ίδιοι τα κάμνομεν, και αν σή­μερον εσφάλλαμεν ημείς, αύριον σφάλλετε εσείς, ο κόσμος αυτά έχει πάντοτε· σας παρακαλούμεν λοιπόν να μας αφήσετε ελευθέρους με τα όπλα να υπάγωμεν εις το Ζητούνι· όσα ζώα και περιττά πράγματα έχομεν μαζί μας, όλα σας τα δίδομεν μ' ευχαρίστησίν μας, και διά πίστιν της συμφωνίας μας ζητούμεν να μας δώσετε πέντε καπεταναίους καλούς, και να λάβετε και σεις άλλους τό­σους σημαντικούς Τούρκους, έως να φθάσωμεν εις το Ζητούνι ασφαλείς, και τότε λαμβάνει καθείς οπίσω τους ιδικούς του και σιμά εις όσα σας είπαμεν, σας υποσχόμεθα και φιλίαν παντοτινήν».
Τοιαύτα και τοσαύτα ειπών ο Λέγκας, ήκουσεν επομένως την εφεξής απόκρισιν.
«Αληθώς, φίλε Λέγκα, είπες ότι ο σκοπός σας ήτο κακός, ημείς σε λέγομεν ακόμη ότ' είναι και παράνομος, και ασεβής' διότι τί κακόν σας εκάμαμεν και μας πολεμάτε; πότε ήλθαμεν εις τον τόπον σας να σας βλάψωμεν; ημείς δεν ζητούμεν άλλο τι σήμερον παρά την ελευθερίαν μας, την οποίαν ο Θεός εχάρισεν εις κάθε άνθρωπον να την χαίρεται εν όσω ζη χωρίς να βλάψη τον γεί­τονά του' σεις, αγωνιζόμενοι να μας την σηκώσετε δεν κάμνετε άλάο, παρά να καταπατήτε τη θεϊκήν απόφασιν' όσον δε διά την οποίαν ζητείτε συνθήκην, ημείς την δεχόμεθα, κατά την διαταγήν του Αρχικού μας, με τα εφεξής κεφά­λαια.
Α. Η ζωή σας θέλει είναι ελευθέρα και απείρακτος από μικρού έως μεγά­λου επειδή ούτε η συνείδησίς μας, ούτε η θρησκεία μας συγχωρούσι να βλά­ψωμεν τους όσους μας ζητούν συγχώρησιν.
Β. Προ της αναχωρήσεώς σας να μας παραδώσετε τα Σάλωνα και Λειβαδείαν.
Γ. Η αναχώρησίς σας δεν συγχωρείται έως εις το Ζητούνι, αλλά να υπάγη έκαστος εις τα ίδια.
Δ. Όσα όπλα και χρήματα, φέρετε επάνω σας από μικρού έως μεγάλου, φορέματα διπλά, ζώα παντός γένους και όλα τα κινητά, θέλετε τα παραδώσει εις όποιον επιτροπήν διατάξη ο Αρχηγός μας.
Ε. Διά την ασφαλή εκτέλεσιν των διαληφθέντων κεφαλαίων ζητούμεν εκ μέρους σας ομήρους τον Καροφίλμπεην, αδελφόν του Μουστάμπεη, και τον Κεχαγιάμπεην' σεις δε (εκτός του Αρχηγού μας) έχετε την άδειαν να ζητήσετε οποίους οπλαρχηγούς θέλετε.
Αυτά είναι, φίλε Λέγκα και Σουλεμάν Αγά, τα εκ μέρους του Αρχηγού μας και λοιπών οπλαρχηγών ζητήματα, εις τα οποία δεν συγχωρείται καμία συγκατάβασις' αν τα δέχεσθε, ημείς είμεθα έτοιμοι να τα εκτελέσωμεν αμέσως· το εναντίον δε πάλιν αρχίζομεν τον πόλεμov και ο θεός, όποιον γνωρίζει άδικον, ας τον παιδεύση».
Περίλυποι και κατηφείς εγένοντο αμφότεροι, ακούσαντες των Ελλήνων τα ζητήματα, πολύ περισσότερον αφού εβεβαιώθησαν ότι δεν τους γίνεται καμία συγκατάβασις' ο Λέγκας, έπειτα από ικανάς διαφιλονικήσεις, απεκρίθη ότι δεν έχει την πληρεξουσιότητα να επικυρώση τα διαληφθέντα κεφά­λαια, παρά να τα προσφέρη εις τους αρχηγούς του, εις των οποίων την θέλησιν εξαρτάται η απόφασις' κατ' αυτόν τον τρόπον διελύθη η συνέντευξις αμφοτέρωθεν, και οι μεν Τούρκοι επιστρέψαντες εις το στρατόπεδόν των εξεφράσθησαν τα ωμιληθέντα, οι δε Έλληνες ανέμενον την απόκρισιν των Τούρκων, ήτις μετά δύο ωρών παρέλευσιν εδόθη βροντοφώνως διά τινός Τούρκου, ως εφεξής. «Πόλεμος, πόλεμος, πόλεμος». Ο Αρχηγός, ακούσας την απόκρισιν, διέταξεν ευθύς να παρευρεθώσιν εις τας θέσεις των όλοι οι οπλαρχηγοί, υποπτευόμενος τινά απηλπισμένην φυγήν των εχθρών, η οποία και τωόντι μετά τεσσάρας ημέρας έγινε' κατά την εικοστήν τρίτην του μη­νός Νοεμβρίου και περί δευτέραν ώραν της νυκτός, επισκεπτόμενος ο Αρ­χηγός όλα τα Ελληνικά οχυρώματα, διέταξε να πυροβολήσωσιν εκ συμφώ­νου κατά των Τούρκων η δίωρος σχεδόν διάρκεια του πυροβολισμού έφερεν απροσδόκητος τον θάνατον του Μουστάμπεη, διότι εκ των ριπτομένων σφαιρών εκτύπησε μίαν την κεφαλήν του κατά μέτωπον, ήτις πάραυτα τον ενέκρωσε, και το στρατόπεδόν του εδειλίασε' κρύψαντες τον θάνατόν του αποφάσισαν την επιούσαν να ζητήσωσιν εκ δευτέρου συνθήκην, επί συμ­φωνία, να μην τους αφαιρέσωσιν, ει δυνατόν, τα όσα χρήματα φέρουσιν εις την ζώνην των, εις τα λεγόμενα κεμέρια, τα δ' άλλα να τα λάβωσιν όλα, κατά την ρηθείσαν συνθήκην' απέτυχον της δεήσεως έπειτα από πολλάς ικεσίας, επιστρέψαντες εκοινοποίησαν εις τους συντρόφους των την απόκρι­σιν, εκ των οποίων το πλείστον μέρος εγνωμοδότησε να σώση μόνην την ύπαρξίν του, αλλ' οι Τουρκομακεδόνες, παρά την ζωήν, επροτίμησαν μάλ­λον τα χρήματα' διό αποσπάσαντες τα ξίφη εξήλθον του οχυρώματος, διευθυνθέντες επί τας κορυφάς του Παρνασσού διά της προμνησθείσης στενω­πού· το παράδειγμα τούτων ηκολούθησεν και όλος ο στρατός.
Πριν διηγηθώ τα μετά την έξοδον αυτών συμβάντα, κρίνω σημειώσεως αξίαν την θύελλαν εκείνης της ημέρας, γεγονυίαν μετά μίαν ώραν της ιση­μερίας ως εφεξής' όλη η ατμόσφαιρα εσκοτίσθη από πυκνότατα και μελανότατα νέφη· μετά τούτο άρχισαν να ρίπτωσι χιόνα με σφοδρότατον και ψυχρότατον βόρειον άνεμον, ο οποίος περιστρεφόμενος εις τα πλάγια και κοιλάδας του Παρνασσού απετέλει την χιόνα ως τόσα βουνά εις την ατμοσφαι­ρών, κατωθουμένη δε εις την επιφάνειαν της γης παρά των ανέμων εσχημά τόσους σίφωνας και λαίλαπας' τα φαινόμενα ταύτα ήσαν αλλεπάλληλα και τρομερά, ώστ' εβίαζον έκαστον να ζητή προσωρινόν καταφύγιον' ταύτην την κινδυνώδη στιγμήν έκλεξαν οι Τούρκοι αρμοδίαν της σωτηρίας των, καθ' ην οι Έλληνες διέκειντο σχεδόν άπαντες εις τας οικίας θερμαινό­μενοι μολαταύτα ακούσαντες έτρεξαν κατόπιν σφάζοντες αυτούς με τα ξίφη και μαχαίρας (επειδή τα πυροβόλα όπλα απεκατέστησεν η χιών άχρηστα), αλλά το ψύχος και η χιονοζάλη δεν εσυγχώρει να τους διώξωσι περισσότερον από τα έσχατα πλάγια του Παρνασσού. Αν εκ της ρηθείσης περιστάσε­ως δεν ίσχυαν ν' αποπερατώσωσι τον σκοπόν των, ο σύμμαχος αυτών χειμών ανεπλήρωσε το υπόλοιπον της ακορέστου επιθυμίας των διότι οι αποφυγόντες την μάχαιραν αυτών και την δριμύτητα του χειμώνος εις τα με­σημβρινά πλάγια του Παρνασσού, οίτινες εσυμποσούντο υπέρ τους χιλίους διακόσιους, φθάσαντες απηυδισμένοι και κατυγραμμένοι από τον ιδρώτα εις τας κορυφάς του, και μέλλοντες να καταφύγωσιν εις το κατά τας βορείας υπωρείας του Παρνασσού και πλησίον της Δαυλίδος κείμενον Μοναστήριον Ιερουσαλήμ, απήντησαν κατά πρόσωπον τον διαληφθέντα άνεμον, συνοδευμένον με τας πυκνοτέρας και ψυχροτέρας νιφάδας της χιόνος, αι οποίαι εκάλυπτον πού ολίγους, που πολλούς συσσωματωμένους και σφικτά ενηγκαλισμένους' τούτων τα οστά εύρον σωρηδόν οι Αραχωβίται την άνοιξιν, συν αυτοίς δε όπλα χρυσά, αργυρά, και χρήματα ουκ ολίγα' απ' αυτό το τραγικόν συμβάν μόλις εσώθησαν εις το Μοναστήριον έως διακόσιοι και εκ τούτων ολιγότατοι σχεδόν έμειναν αβλαβείς' διότι των μεν οι πόδες, των δε αι χείρες, άλλων οι οφθαλμοί και ετέρων αι ρίνες υπέφερον ακρωτηρια­σμούς καθ' όλην την επταήμερον διάρκειαν της πολιορκίας απέθανον εκ των Ελλήνων τέσσαρες, και εννέα επληγώθησαν ακινδύνως.
Τοιούτον τραγικόν τέλος έλαβεν η κατά των Ελλήνων εκστρατεία του Μουστάμπεη, όστις, ως προείρηται, πολλούς εκ των του Μεσολογγίου ε­ξελθόντων εθυσίασε και ηχμαλώτευσεν ασπλάγχνως ήτον ανήρ ωραίος, μετρίου αναστήματος, ανδρείος, δραστήριος και χριστιανόμάχος' ο Καραϊσκάκης έπεμψε την επιούσαν στρατιώτας και Αραχωβίτας και έφεραν υπέρ τας τριακοσίας τουρκικάς κεφαλάς, μεθ' ων ήσαν κ' εκείναι του Μουστάμπεη και Κεχαγιάμπεη, εξ' αυτών ανήγειρε τρόπαιον εκτός της Αράχωβας επί τινα λόφον ορώμενον παρά του Μαντείου των Δελφών· ην δε κατεσκευασμένον εις σχήμα κώνου, έχον και την εξής γλυπτικήν επιγραφήν.
ΤΡΟΠΑΙΟΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΒΑΡΒΑΡΩΝ ΟΘΩΜΑ­ΝΩΝ ΑΝΕΓΕΡΘΕΝ ΚΑΤΑ ΤΟ 1826 ΕΤΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 24 ΕΝ ΑΡΑΧΩΒΑ.

Πηγή:

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΠΕΡΡΑΑΙΒΟΣ

ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ

Σύγκρουση Ελληνικών Τμημάτων με 1.000 Τουρκαλβανούς του Μουστάμπεη των Θηβών.

Μάχη των Θεσπιών.

Μεθ' ημερών επτά καθημερινόν ακροβολισμόν έφθασεν από τας Θήβας ο Μουστάμπεης με χιλίους Τουρκαλβανούς εμπειροπολέμους, όπως διαλύση την πολίορκίαν και διώξη εκείθεν τους Έλληνας· έφερε μεθ' εαυτού τροφάς και πολεμοφόδια διά τους πολιορκουμένους· αλλ' επειδή ο ερχομός του συνέβη εσπερινός, κατέλυσε με τους υπό την οδηγίαν του εις την Μονήν Μακαριώτισαν κειμένην κατά το βόρειον επί τίνος κλάδου του Ελικώνος, απέχουσαν μιας ώρας σχεδόν των Θεσπιών· ανατείλαντος του ηλίου, κατήρχοντο εις τας Θεσπιάς πυροβολούντες και μεγαλοφωνούντες κατά την συνήθειάν των· οι Έλληνες εξελθόντες των οχυρωμάτων ως πεντακόσιοι, ετοποθετήθησαν πλησίον του εχθρού, πυροβόλου βολής απέχοντες των συ­ντρόφων· ο Μουστάμπεης, νομίσας τούτο διά καταφρόνησιν, φιλότιμος ων, ώρμησεν ως μανιώδης κατ' αυτών, ώστε μετά μισής ώρας πεισματώδη μάχην εβίασε τους Έλληνας να οπισθοποδήσωσι μικρόν· τούτο ιδών ο Αρχη­γός ώρμησεν εις επικουρίαν αυτών με τριακόσιους συντρόφους και εμψυχώσας τους πρώτους έτρεψαν όλοι ομού τους Τούρκους εις φυγήν βιάσαντές τους ν' αποκλεισθώσιν εις τας οικίας του χωριού· μη δυνάμενοι να τους βλάψωσι πλέον οι Έλληνες κλεισμένους όντας επέστρεψαν εις τα οχυρώματά των· μικρόν ύστερον έφθασαν εις επικουρίαν και άλλοι χίλιοι Τούρκοι εξ Αθηνών, αλλά δεν εμέθεξαν της μάχης. οι Έλληνες ητοιμάζοντο να παραταχθώσι την επιούσαν εις μάχην, πιστεύοντες πάντοτε ότι έμελλον να κινηθώσι κατ' αυτών μετά το φαγείν πολλοί στρατιώται πλησιάσαντες εις το χωρί­ον προσεκάλουν τους Τούρκους εις μάχην εκ του συστάδην ούτ' εκείνοι ετόλμησαν να εξέλθωσιν, ούτ' ο Αρχηγός εσυγχώρησε να συγκροτηθή τοι­αύτη επικίνδυνος μάχη· διότι εξ αυτών οι πλειότεροι από την οινοποσίαν μάλλον, παρά φιλοτιμίαν ερεθίζοντο· τη αυτή ημέρα προς το εσπέρας έλαβεν είδησιν ο Μουστάμπεης ότι εις την Αταλάντην απέβησαν υπέρ τους χί­λιους Θετταλομακεδόνας Έλληνας υπ' οδηγίαν του Αγγελή Γάτζου και δι­εύθυνση του Ιωάννου Κωλέττη· φοβηθείς την δύναμιν ταύτην μη τον κτυπήση από τα όπισθεν, ανεχώρησε την επιούσαν διά την Λιβαδείαν, αφείς τριακόσιους στρατιώτας φρουράν εις τους Πύργους και εκατόν ιππείς να εμποδίζωσι τους Έλληνας περιερχομένους τας πεδιάδας. Έπεσον εις ταύτην την μάχην επτά, πληγωθέντες ένδεκα· ο θάνατος δύο ατρόμητων αξιωματι­κών, του Ιωάννου Σουλτάνη Ακαρνάνος και Ιωάννου Ψάρου Σουλιώτου, ελύπησαν αισθαντικώτατα τους Έλληνας. Τούρκοι εσκοτώθησαν εικοσιδύο, εκτός των πληγωμένων, των οποίων ο αριθμός δεν εφανερώθη.
Φθάσας εις Αταλάντην εύρε μέρος Ελλήνων χωρίς τινα προφύλαξιν, διεσκορπισμένον μάλιστα ένθεν κακείσε' τοιαύτη απροσδόκητος ευκαιρία τον ωδήγησε να ορμήση κατ' αυτών προτού συνέλθωσιν εις εν, ή προκαταλάβωσι οχυράν τινα θέσιν και τότε δυσκόλως εδύνατο να τους νικήση κατά την επιθυμίαν του· συμπλακείς λοιπόν μετ' αυτών εις το πεδίον και πλάγια της Αταλάντης, επολέμησαν εκ του συστάδην οι Έλληνες καίτοι μη παρευρεθέντες πλείονες των διακοσίων αντέστησαν ανδρείως· ο οδηγός Αγγελής Γάτζος και Ιωάννης Βελέντζας, οπισθοποδήσαντες, κατέλαβον τα ερείπια ενός ναού, τα οποία έχοντες ως προμαχώνα αντεμάχοντο· ο οπλαρχηγός Άγ­γελος Συκιώτης, αφού εθυσίασε πολλούς με το ξίφος, έπεσε και αυτός πλη­γωθείς καιρίως κατά μέτωπον· ην ανήρ ατρόμητος, το σώμα του είχε υπέρ τας δεκαπέντε πληγάς εις διαφόρους μάχας' εν τοσούτω ο Γάτζος και ο Βε­λέντζας, μολονότι επεστήριζον τας ελπίδας της σωτηρίας των εις την ιδίαν ανδρείαν και τα ερείπια του ναού, πάλιν δυσκόλως εδύναντο να σωθώσιν, αν οι οπλαρχηγοί Δημήτριος Λιακόπουλος ο εξ Ολύμπου και Αναστάσιος Χασανδρινός δεν διέλυον την πολιορκίαν εκ του βορείου μέρους του ναού με δυνατόν πόλεμον· και ούτω κατά το εσπέρας, εξωσθέντων των εχθρών, εσυσσωματώθησαν όλοι οι οπλαρχηγοί με τα σώματα των· επομένως κατελθόντες εις τον αιγιαλόν επέβησαν εις τα πλοία, αφήσαντες τεσσαράκοντα τρία πτώματα εις το πεδίον της μάχης και μόλις σώσαντες τους τριάκοντα δύο πληγωθέντας, μεθ' ων συναριθμείται και ο Βελέντζας· εκ δε των Τούρ­κων εφονεύθησαν εβδομήκοντα δύο, εκτός των πληγωθέντων· η αφιλοτιμία και κακοήθεια του Καρατάσιου και η άσκεπτος διαχείρισις των μνημονευ­θέντων οπλαρχηγών παρεχώρησαν εις τον Μουστάμπεην της νίκης το τρόπαιον· πολλώ δε μάλλον ο πρώτος· διότι, ενώ οι σύντροφοι του εμάχοντο με τον εχθρόν, αυτός, καθήμενος επί την πρύμνην, ου μόνον εθεώρει την φθοράν των συναγωνιστών του με αδιαφορίαν, αλλ' ούτε τους μετ' αυτού πε­ντακόσιους όντας εσυγχώρει να συνδράμωσιν εις επικουρίαν, βλέποντες τους συναγωνιστάς των κινδυνεύοντας· τοιαύτα είναι της αμάθειας και κα­κοηθείας τα αποτελέσματα.

Πηγές:

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΠΕΡΡΑΙΒΟΣ-ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ

ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ

Πολεμικές επιχειρήσεις Αρχιστρατήγου-Περραιβού.

Τα μετά την Νίκην του Χαϊδαρίου Δρώμενα.

Λαβόντες εύκαιρίαν οι Τούρκοι κατεσκεύασαν μέ ταχύτητα προμαχώνας καί κανονοστάσιον, δπου στήσαντες δύο κανόνια έκτυπούσαν τά Ελλη νικά όχυρώματα· εν σώμα πεντακοσίων Τουρκαλβανών, κατάλαβαν τά πλάγια του πρώτου όχυρώματος, μεταχειριζόμενον δέ προφυλακτικά κιβώτια πλήρη χώματος, σακκία γέμοντα μαλλία, καπότας πολυδί πλους, δοκούς, άνε φέρετο παρά τό όχύρωμα, ό σκοπός αυτών απέβλεπε νά τό πολιορκήση εις τρόπον, ώστε νά μή δυνηθή τις έξ αυτών νά σωθή διά της φυγής· δι΄ δσον έπροσπάθησεν ό Αρχηγός νά καταπείση τούς οπλαρχηγούς νά κινηθώσι κατά του έχθρού, απέτυχε· μάλιστα τό άπειροπόλεμον τινών αξιωματικών, ή ίσχυρογνωμία του Συνταγματάρχου Φαβιέρου οδήγησαν τόν έχθρόν νά μετα χειρισθή όλεθριότερα μέτρα κατά τών Ελλήνων διέταξε τό ίππικόν διαιρεθέν είς δύο νά τοποθετηθή τό μέν εις τούς μεσημ­βρινούς, τό δέ είς τούς βορείους πρόποδας του Κορυδαλού, τό δέ πεζικόν νά κτυπήση μετά ταύτα άποφασιστικώς τό κέντρον καί τρέψη εις φυγήν ούτω δή περικυκλωμένον καί άπό τά πλάγια διά του ίππικού ν' άφανισθή κατά κράτος· άλλά τό διά τούς μεσημβρινούς πρόποδας διευθυνθέν ίππικόν άπήντησεν άνδρείαν, ή άληθέστερον ειπείν ριψοκίνδυνον άνθίστασιν άπό τούς φιλέλληνας· ή όρμή των έδείχθη τόσον τολμηρά, και επί­μονος, ώστ' έβιάσθη τό ίππικόν νά έπιστρέψη εις τήν πρώτην του θέσιν τό παράδειγμα των φιλελλήνων ερέθισε τήν φιλοτιμίαν των οπλαρχηγών Κριζιώτου και Βάσου, νά διώξωσιν άπό τούς βορείους πρόποδας τό άλλο ήμισυ του ιππικού μέ τήν αυ­τήν άνδρείαν· πλησίον του πρώτου όχυρώματος κατά δυσμάς έφ' υψηλότερου τινός λόφου, έμάχετο ανδρείως ό χιλίαρχος Ιω­άννης Κώστα, άπό χωρίον Γότσιστα κείμενον είς τούς πρόπο­δας του Πίνδου· ούτος διά της ανδρείας άνθιστάσεως δέν άφησε τούς εχθρούς νά προχωρήσωσι, μολονότι έπληγώθη μικρόν δραμε και ό ίδιος Αρχηγός είς βοήθειάν του· άλλά τον έπαρακάλεσε νά έπιστρέψη είς τήν θέσιν του, λέγων ότι, ή ιδική του ζωή είναι ή σωτηρία δλου του στρατοπέδου, και ότι ελπίζει νά μή λάβη χρείαν της επικουρίας του, βλέπων τόν έχθρόν μικροψυχούντα μάλλον, ή γαυριώντα, ώς τό πρώτον. Ο Αρχηγός έπαινέσας πρεπόντως τόν όπλαρχηγόν έπέστρεψεν είς τήν θέσιν του παρατηρών πανταχόθεν του έχθρού τά κινήματα και διατάττων τά δέοντα· κατά τήν ένδεκάτην ώραν της ημέρας απει­ροπόλεμοι τίνες, έκ των Μεγαρικών χωρίων καταγόμενοι, άφήσαντες τάς θέσεις των διευθύνοντο είς τήν κορυψήν του όρους· ή αταξία τούτων, μολονότι ύβρίσθη αυστηρώς, δέν έδιορθώθη, ερέθισε προσέτι και άλλους νά τούς μιμηθώσιν· ό Αρχηγός διέ­ταξε τόν Περραιβόν προφορικώς με επίτηδες μηνύτορα δτι ν' άφήση τό όχύρωμα και ένωθή μετ' αύτού είς τόν περίβολον μέ τόν πλέον έπιτήδειον και ακίνδυνον τρόπον, δπου ένδυναμωθέντα αμφότερα τά σώματα σύν έκείνω του χιλιάρχου Ιωάννη Κώ­στα, νά φροντίσωσι διά τήν σωτηρίαν των· τω άπεκρίθη δτι, πρό του σκότους της νυκτός δέν συμφέρει νά έξέλθη του όχυ­ρώματος διότι τό πεζόν και ίππικόν παρίσταται κατά πρόσωπον και πλάγια του όχυρώματος, και άμα ίδωσιν όπισθοδρομούντας τούς 'Ελληνας, τούς προλαμβάνουσι και άφανίζουσι πριν φθάσωσιν εις τόν περίβολον και τότε μέλλει νά κιδυνεύση και όλον τό στρατόπεδον· ό Αρχηγός, διά νά εύκολύνη τήν εξοδον του Περραιβού, λαβών τριακόσιους στρατιώτας έσυσσωματώθη μετά του Ί. Κώστα, σκοπεύων ν' άπομακρύνη τόν έχθρόν διά τίνος αν­δρείας προσβολής· ή παρουσία του έγκαρδίωσεν ούκ ολίγον τούς Έλληνας και ή όρμή του άφ' έτέρου έπροξένησε φόβον και άταξίαν είς τούς Τούρκους, άλλά δέν έδυνήθη νά τούς άπομακρύνη πολύ, επειδή το ίππικόν ίστατο έκ διαταγής άπό τά όπισθεν του πεζικού μέ τά ξίφη εις τάς χείρας έπαπειλούν τον θάνατον είς τον όπισθοδρομήσαντα. Αποτυχών του σκοπού έπέστρεψεν έκ νέου εις τον περίβολον· περί δέ τήν ήμισυ ώραν της νυκτός έκοινοποίησεν ό Περραιβός προς όλους τούς αξιωματικούς καί στρατιώτας δτι, οπόταν ό ίδιος προφέρη μεγαλοφώνως τό «Επάνω τους, Έλληνες, επάνω τους» τότε καί αυτοί νά έκφωνήσωσι τούς αυτούς λόγους, νά κτυπώσι τούς πόδας κατά γης προσποιούμενοι δτι μέλλον νά όρμήσωσι κατ' αυτών, τή άληθεία δέ, νά έξακολουθήσωσι τά βήματά του, τά όποία διευθύνοντο προς τόν Άρχηγόν· κατά καλήν τύχην, τό στρατήγημα ελαβεν αίσίαν εκβασιν οί Τούρκοι έκατάλαβαν έπειτα δτι ήπατήθησαν άπό τούς λόγους τών Ελλήνων, μολαταύτα δεν έτόλμησαν νά τούς διώξωσιν, ούτε εις τό όχύρωμα νά είσέλθωσι, φοβούμενοι πάντοτε τινά ενέδραν· συσσωματωθείς μετά του Αρχηγού, οπι­σθοδρομούν δλοι όμού ήσύχως, καί δσον οίον τε αψοφητί, ίνα μή, ακούσας ό έχθρός τόν κρότον, πέμψη κατόπιν τό ίππικόν καί τούς βάλη είς σύγχυσιν· ό χιλίαρχος Ιωάννης ένέκρινεν συμφερότερον νά βαστάση ακόμη τήν θέσιν του, διά νά μή στοχασθούν οί Τούρκοι δτι οί Έλληνες διόλου άνεχώρησαν, ό δέ Καραϊσκάκης νά προκαταλάβη καί ασφαλίση τούς πρόποδας του όρους καί επομένως νά οπισθοδρομημήση καί αυτός ακινδύ­νως. Η γνώμη του εδέχθη καί ένεργήθη· γνούς ό Κιουταχής τήν έκ διαλειμμάτων όπισθοδρόμησιν τών Ελλήνων, διέταξεν έκ δευ­τέρου τό ίππικόν του νά εμπδίση τήν άνάβασίν του, άλλ έβιάσθη νά έπιστρέψη ώς καί πρότερον ήττημένον· συσσωματωθέντες λοιπόν άπαντες άνήλθον είς τας κορυφάς του Κορυδαλού, δπου έκάθησαν μικρόν δι' άνάπνευσιν του κόπου, πεί­νας, δίψης, καί άπόλαυσιν του φωτός της σελήνης· διότι έμελλον νά διαβώσι άπό κρημνώδεις καί δασώδεις στενωπούς· περί δέ τά μέσα της νυκτός έφθασαν είς Ελευσίνα.Τοιαύτη ύπήρξεν ή μάχη του Χαϊδαρίου, είς τήν οποίαν έκ μέν των Ελλήνων έσκοτώθησαν ένδεκα άπέθανον δέ πέντε έκ τών δεκαεπτά πληγωθέντων, δεκαοκτώ ετι τακτικοί, καί δεκαέξ έσυλλήφθησαν ζώντες, τούς όποίους τήν δευτέραν ήμέραν έκαρατόμησαν· έπληγώθησαν είκοσιδύο. Τέσσαρα κανόνια του τακτικού, ων oι τροχοί συνεθλάσθησαν μετά τρίτον καί τέταρ­τον κανονοβολισμόν έμειναν λάφυρον του έχθρού, ομοίως και τά πλειότερα κινητά πράγματα του αύτου σώματος· έκ τών Τούρκων έφονεύθησαν υπέρ τούς πεντακοσίους, έκτός τών πληγωμένων, μεταξύ τών οποίων ήσαν και ίκανοί αξιωματικοί, κατά τήν οποίαν έλαβαν πληροφορίαν οί Έλληνες.Τήν έπιούσαν επεμψεν ό Αρχηγός τούς πληγωμένους εις τό έν Σαλαμίνι νοσοκομείον, ό δέ Φαβιέρος , λυπημένος ων διά τά εις τό σώμα του συμβάντα, μάλλον δέ δυσαρεστημένος άπό τόν Αρχηγόν, έλέγξαντα τήν άπείθειάν του, έπλευσε διά τήν Σαλαμίνα μ' δλον του τό τάγμα. Μετά τίνων ήμερών παρέλευσιν ό φρούραρχος της Ακρο­πόλεως Αθηνών έγραψε προς τόν Αρχηγόν ζητών στρατιωτικήν δύναμιν ώς έκ τών πολιορκουμένων αποθανόντων πολλών εις τάς μάχας, και άλλων άσθενούντων άπό λοιμικήν νόσον. Τούτο ην αληθές· διότι ό Γκούρας, άντί νά προσκαλέση εις τήν Ακρόπολιν έμπειροπολέμους καί ανδρείους Ελληνας, είσήξεν έν στίφος γυναικοπαίδων, τά όποία έχρεώστει νά πέμψη εις Σαλαμίνα και Αίγιναν πρό της πολιορκίας. Το πρόσφατον παράδειγμα του Μεσολογγίου ην ό μόνος αλάνθαστος διδάσκα­λός του· ο Αρχηγός έπαρακίνησε τόν στρατηγόν Κριζώτην νά έμβη μ' δσους στρατιώτας δυνηθή νά συνάξη, οίτινες δέν υπερέβησαν τούς διακόσιους τριάκοντα. Τοις έδωκεν είκοσι χι­λιάδες γρόσια δι΄ έξοικονόμησιν ευκόλυνε τήν είσοδόν των κα­τά τόν άκόλουθον τρόπον. Καθ΄ ην νύκτα (τη 11 "Οκτωβρίου) έμελλον ν' άποβώσι πλησίον τών τριών πύργων, ό Αρχηγός έστράτευσε διά ξηράς, διαβάς άπό τό Μενίδιον, άπήλθεν εις τό χωρίον Δραγουμάνον, πλησίον όν της γέφυρας· έκεί συναθροίσαντες φρύγανα, ξύλα, χόρτα ξηρά, και τά παρόμοια, καί παλλάς δι΄αυτών φωτίας άνάψαντες, έπροπορεύθησαν παρά τήν γέφυραν, δπου παραταχθέντες στοιχηδόν ήρξαντο πυροβολήν οί Τούρκοι, προειδοποιηθέντες περί τούτου άπό τούς έν Μενιδίω φυλάττοντας συντρόφους των, παρετάχθησαν εις άμυντικήν μάχην, φοβούμενοι τί νυκτερινόν στρατήγημα, η νέαν κατ' αυτών έκστρατείαν, ώς έκείνην του Χαϊδαρίου· ούτω λοιπόν είσήλθεν ακινδύνως ό Κριζώτης μετά τών συντρόφων· δχι ομως κατ' έκείνην την στιγμήν, αλλά περί τά μέσα της νυκτός ένεκα των εναντίων ανέμων· είσελθών έλαβε την διοίκησιν του φρουρίου αμέσως, διότι ό δυστυχής Γκούρας είχεν άποθάνη κατά τήν τριακοστήν του Σεπτεμβρίου, τρίτη ώρα της νυκτός, καθ΄ ην διατάξας τινάς στρατιώτας νά φυλάξωσι άναγκαίαν τινα θέσιν προς τάς δυτικάς επάλξεις του φρουρίου, και άπειθησάντων, λα­βών τό πυροβόλον δπλον του άπήλθεν ό ίδιος· άλλ' έν ώ διεύθυνεν αυτό κατά τών εχθρών, εξαίφνης έκτύπησεν αυτόν κατά μέτωπον άλλη σφαίρα πυροβόλου εχθρική, ήτις και αμέσως τον ένέκρωσεν. Οί δέ Έλληνες μετά μιας ώρας πυροβολικήν χρόνοτριβήν επέστρεψαν πάλιν διά της δημοσίου όδού εις τήν Ελευσίνα. Μετά τήν είς Αθήνας είσοδον της φρουράς παρεγένοντο εις Ελευσίνα και άλλα σώματα άπό Μέγαρα καί Πελοπόννησον, τά όποία είχαν ανδρείους και έμπειροπολέμους οπλαρχηγούς Σουλιώτας· δηλαδή, τον Γιώτην Δαγκλήν, Διαμάντην Ζέρβαν, Γεώργιον Ζήκου Τζαβέλλα, Γιαννούσην Πανομάραν και Αθανάσιον Κουτζονίκαν προς τούτοις τον Χριστόδουλον Χ. Πέτρου Θετταλόν καί Γιαννάκην Σουλτάνην Άκαρνάνα. Τούτων απάν­των ό αριθμός ήν υπέρ τούς χιλίους· μία τοιαύτη εκλεκτή δύναμις, οδηγομένη καί έκ τών μνημονευθέντων οπλαρχηγών καί τόσων άλλων πρό αυτών, έπολλαπλασίασε τήν φιλοτιμίαν του Αρχηγού είς βαθμόν, ώστε νά έπιχειρισθή στάδιον μεγαλυτέ­ρων καί έπικινδυνεστέρων αγώνων· διό προσκαλέσας δλους τούς οπλαρχηγούς είς συμβούλιον πολεμικόν, ώμίλησεν ώς εφεξής. «Αδελφοί στρατηγοί καί συναγωνισταί! ή θέσις τήν οποίαν φυλάττομεν, ούτε ημάς ωφελεί, ούτε τόν έχθρόν δύναται νά βλάψη. Ή μάχη του Χαϊδαρίου, άν καί τόν έφόβισεν, άλλά δέν τόν έσάλευσεν άπό τήν θέσιν του· ζημίαν ίσως έμελλε νά υποφέρη σημαντικότερον, άν δλοι οί Έλληνες έπολέμουν μέ τήν αυ­τήν φιλοτιμίαν καί άμιλλαν· τούτου ένεκα, ανάγκη πάσα νά έφεύρωμεν άλλα σχέδια, δι΄ ων καί τόν έχθρόν νά βλάψωμεν καί τήν πολιορκίαν Αθηνών νά διαλύσωμεν· κατ' έμήν λοιπόν γνώμην κρίνω συμφερώτερον (καί μάλιστα διότι μας προσκαλούσι καί οί οπλαρχηγοί Γ. Δυοβουνιώτης καί Ιωάννης Ρούκης) νά στρατεύσωμεν διά τήν Ανατολικήν Ελλάδα, νά διώξωμεν εκείθεν, εί δυνατόν, δλας τάς Οθωμανικάς φρουράς, νά όπλίσωμεν έκ νέου τούς ύποδουλωθέντας Ελληνας, νά κόψωμεν τήν κοινωνίαν της Ρούμελης μέ τόν Κιουταχήν, κλείοντες τάς θερμοπύλας, τέλος πάντων νά κάμωμεν δσα αί περιστάσεις μάς οδηγήσουν καί ή άξιότης μας δυνηθή νά κατορθώση». Η γνώμη του 'Αρχηγού, ου μόνον έπηνέθη παρ΄ δλων των οπλαρχηγών, άλλά τον έπαρακάλεσαν νά την ένεργήση καί μέ ταχύτητα· αμέσως όθεν μέ κοινήν γνώμην ενέκρινε νά φυλαχθή ή θέσις της Έλευσίνος, ήτις καί τάς έπιδρομάς των Τούρκων κατά τών Δερβενοχωρίων μέλλει ν' άναχαιτίζη καί τον Κιουταχήν θέλει καταστήσει άνήσυχον μέ τούς κατά καιρόν άκροβολισμούς· φύλακα καί άρχηγόν ταύτης της θέσεως διέταξε τον όπλαρχηγόν Βάσον Μαυροβουνιώτην μέ χιλίους στρατιώτας ύπ' όδηγίαν του έκ τών κατοίκων τών Δερβενοχωρίων · ό δέ Αρχηγός μέ δύο χιλιάδας άνδρας πολεμικούς καί έξήκοντα τεσσάρους ιππείς, τών όποίων ίππαρχος ήν ό ανδρείος Χατζή Μιχάλης, έστράτευσε κατά τήν είκοστήν πέμπτην του Οκτωβρίου μηνός του 1826, διά τάς Θεσπιάς (Δουμπρένα), δπου μεθ' ημέ­ρας τρεις έφθασαν μέ κακοκαιρίαν καί ραγδαίον ύετόν· οί Τούρκοι, ίδόντες εξαίφνης τούς Έλληνας, μή δντες πλείονες τών τριακοσίων, δέν έτόλμησαν ν' άντισταθώσιν έκ του συστάδην, άλλά κατέφυγον είς τρεις δυνατούς πύργους· κυριεύσαντες οί Ελληνες τό πλησίον χωρίον Κακόσι καί τό μιας ώρας άπέχον Χόστια, κείμενα αμφότερα είς τούς πρόποδας του Έλικώνος, τό πρώτον κατά μεσημβρίαν, τό δεύτερον κατ' ανατολάς, έπλησίασαν τω πρωί προσκαλούντες αυτούς είς μάχην· άφού καί δι΄ ενός μικρού κανονίου κομισθέντος έκ του πλησίον λιμένος (Άγιος Ιωάννης) δέν έδυνήθησαν νά βλάψωσι τούς πύργους, έπολιόρκουν αυτούς διά τών πυροβόλων δπλων.

Πηγές:

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΠΕΡΡΑΙΒΟΣ-ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ

ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ

Ο Αρχιστράτηγος Καραϊσκάκης ταπεινώνει τον Αρχιστράτηγο Κιουταχή και τον Ομέρ Πασά.

Μάχη του Χαϊδαρίου, πλησίον Αθηνών.

Συναθροισθέντων τεσσάρων σχεδόν χιλιάδων Ελλήνων καί χιλίων διακοσίων τακτικών οδηγούμενων παρά του χιλιάρχου Φαβιέ Γάλλου, αποφάσισαν ό Καραϊσκάκης συναινέσει και τών λοιπών οπλαρχηγών νά δοκιμάση κατ΄ αρχάς τήν τύχην της αρχηγίας του εκστρατεύων κατά του ισχυρού πολιορκητού τών Αθηνών Θέσιν άρμοδιωτέραν καί συμφέρουσαν νά δχυρωθώσιν, έκλεξαν τό περιβόλι Χαϊδάρι καλούμενον, κείμενον δέ κατά τό δυτικοβόρειον, μεταξύ έλαιώνος καί του όρους του, τω αυτώ σχεδόν διαστήματι απέχοντος της Έλευσίνος και Άθηνών, δπερ Κορυδαλός τό πάλαι έκαλείτο· κατά τήν πέμπτην λοιπόν του Αυγούστου μετά τήν δύσιν του ηλίου έστράτευσαν διαβάντες διά τών στενωπών του Κορυδαλού· φθάσαντες περί τά μέσα της νυκτός κατέσχον τόν περίβολον του Χαϊδαρίου, ανήγειραν ταυτοχρόνως καί δύο όχυρώματα εις τους πλησιέστερους λόφους, τό μέν άπό τό μεσημβρινόν, τό δέ άπό τό βόρειον μέρος· μετά τήν άνατολήν του ηλίου έφάνησαν εξερ­χόμενοι του έλαιώνος έως τρεις χιλιάδες πεζοί καί χίλιοι ίππείς διευθυνόμενοι κατ' αυτών· έκ τών Ελλήνων μόλις τό τρί­τον μέρος έφανερώθη, οί λοιποί έκρύβησαν εις τόν περίβολον, δχυρώματα καί πρόποδας του Κορυδαλού· πλησιάσαν τό ιππικόν πολύ άραιόν, ίστατο θεωρόν χωρίς νά δείξη τι σημείον μά­χης, ό Φαβιέρος τοποθετημένος ών έκ του έξωθεν μεσημβρινού μέρους του περιβόλου, ίδών αυτούς ισταμένους καί κατασκόπου μάλλον, ή πολεμιστοΰ έκτελούντας έργον, έρριψε κατ' αυτών δύο σφαίρας κανονίων· οί "Ελληνες, νομίσαντες ότι τό σημείον της μάχης εδόθη, ώρμησσν έκ συμφώνου άπαντες μέ τά ξίφη εις τάς χείρας· οί Τούρκοι, πυκνώσαντες αμέσως τό σώμα, παρατά ξαντες τό ίππικόν, τό ήμισυ έκ του δεξιού και τό άλλο έκ τού αρι­στερού μέρους του πεζικού, ήρξαντο νά πυροβολώσι κατά τών Ελλήνων ούτοι έπιτεθέντες πρός τό δεξιόν κέρας τό έβίασον νά ένωθή μέ τούς πεζούς· έκ του έτέρου έκινήθη και ό Φαβιέρος μέ τό τακτικόν κατ' αυτών οί Τούρκοι ή διά δειλίαν, ή κατ΄ άνωτέραν διαταγήν, χωρίς άλλην άνθίστασιν έτράπησαν εις φυγήν, ό Φαβιέρος έτρεχε διώκων αυτούς, άλλ' ό Αρχηγός διέ­ταξε νά οπισθοδρμήση· διότι τό στρατόπεδον του Κιουταχή ου μόνον υπήρχε πλησίον άλλά καί ή θέσις του Έλαιώνος ήν επι­κίνδυνος είς τούς 'Ελληνας διά τό εύρύχωρον του πεδίου· έπιστρέψαντες τροπαιοφόροι κατέλαβαν έκ νέου τά όχυρώματα καί τόν περίβολον Χαϊδάρι· τό εσπέρας συμβούλιον πολεμικόν συστηθέν ενέκρινε νά μεταβώσι καί όχυρωθώσι τήν νύκτα εις τόν Πειραιά, δπου έχοντες τήν θάλασσαν έλευθέραν έλάμβανον τροφάς καί πολεμεφόδια διά τό στρατόπεδον· μόνος ό Φαβιέρος, έδείχθη έναντίος καί μέχρι τέλους άκατάπειστος είς τό διαληφθέν σχέδιον προτείνων, δτι είναι ικανός νά νικήση τόν έχθρόν καί είς τήν οποίαν ευρίσκεται θέσιν βλέπων τήν ίσχυρογνωμίαν του ό Αρχηγός διέταξε νά κατασκευασθή εν όχύρωμα έπί τίνος λόφου κειμένου μεταξύ Χαϊδάρι καί έλαιώνος Αθηνών· τύτο ώς πλησιέστερον είς τόν έχθρόν έμελλε νά δοκιμάση καί τήν πρώτην έπίθεσίν του καί ώς μακράν άπέχον τών άλλων όχυρωμάτων δεν ελάμβανε τινά έπικουρίαν έν καιρώ μάχης, μάλιστα ή κυρίευσίς του έπαπείλει τήν φθοράν δλου του στρατοπέδου· διέταξε λοιπόν τόν όπλαρχηγόν Δημήτριον Λέκα Άθηναίον έχοντα ύπ' όδηγίαν του υπέρ τούς εκατόν στρατιώτας Αθη­ναίους, νά κατασκευάση τό όχύρωμα δι' δλης εκείνης της νυ­κτός περαιωθέντος προ της ανατολής του ηλίου διετάχθησαν ο,τε Περραιβός και Στέφανος Βούλγαρης, μετά τών ύπ' όδη­γίαν αυτών, διακοσίων έξήκοντα δντων απάντων, νά εμβωσι καί ύπερασπίσωσιν αυτό.
Τήν έπιούσαν, ήτις ήν ογδόη του Αυγούστου μηνός, ήμέρα Κυριακή, έν ώ αί ακτίνες του ήλίου έπιβαίνουσαι τοΰ Ύμηττίου δρους έφώτιζαν τάς κορυφάς του Κορυδαλού, έφάνη έξερχόμενον του έλαιώνος εν σώμα πεζικού καί ιππικού στρατεύματος, τό μεν πεζικόν έξ οκτώ συγκείμενον χιλιάδων, εχον έπί κεφα­λής τόν Κιουταχήν, τό δέ ίππικόν έκ δύο, όδηγούμενον τότε πα­ρά του Όμέρ Πασά Καρύστου- δ πρώτος παραλαβών τήν δεξιάν πτέρυγα έπλησίασε μέ τό πεζικόν είς τό πρώτον όχύρωμα, ό δεύτερος μέ τό ίππικόν τήν άριστεράν· ό Αρχηγός έξελθών του περιβόλου περιήρχετο δλα τά όχυρώματα ένθαρρύνων τούς Έλληνας, προσκαλών έκαστον είς φιλοτιμίαν, άναμιμνήσκων τάς προλαβούσας άνδραγαθίας του ή πατραγαθίας· ό Φαβιέρος άνευ τινός διαταγής του Άρχηγού προέπεμψε τριακόσιους τα­κτικούς νά κτυπήσωσι τό ίππικόν, τό όποιον άναβαίνον ένα όμαλόν καί επιμήκη λόφον έμελλε νά διευθυνθή κατά του περι­βόλου, καί άν άλλην βλάβην δέν ήθελε δυνηθή νά προξενήσει είς τους Έλληνας ιδιαιτέραν, ήλπιζε τουλάχιστον νά τους εμ­ποδίση άπό τό νά δώσωσι βοήθειαν είς τό προμνησθέν όχύρωμα του Περραιβού' πορευομένων των δύο τούτων σωμάτων, δέν έ­βλεπε τό εν τό άλλο διά τό ύψος του λόφου' δταν δέ παρεγένοντο αμφότερα συγχρόνως είς την κορυφήν, έστάθησαν εκ­στατικά καί ακίνητα διά τό άπροσδόκητον της απαντήσεως· ό αξιωματικός Έλλην προλαβών διέταξε νά πυροβολήσωσιν, οί Τούρκοι, μολονότι μέ τόν πρώτον πυροβολισμόν έφονεύθησαν εν­νέα, άντεπυροβόλησαν καί αυτοί ταυτοχρόνως πληγώσαντες τρεις εκ τού τακτικού, συμπεριλαμβανομένου καί του αξιωματι κού, δστις καίτοι πληγωθείς τόν μηρόν έφώναζε πύρ, πύρ· ό έσχατος στοίχος άντί νά μιμηθή τών πρώτων τό παράδειγμα έπραξε τό εναντίον, τραπείς άναισχύντως εις φυγήν, επομένως δέ καί oi πρό αυτού. Ίδών ό Πασάς τήν άπροσδόκητον όπισθοδρόμησιν τού τακτικού ώρμησεν άφόβως κατ΄ αυτού, ώστε εις διάστημα δέκα λεπτών της ώρας έθυσίασε δεκαοκτώ, καί δεκαέξ συνέλα­βε ζώντας· είς ταύτην τήν περίστασιν ό Συνταγματάρχης Φα­βιέρος ού μόνον τού πολέμου, άλλά καί της φιλανθρωπίας τά χρέη παρέβη, διότι έν ώ πρό οφθαλμών του έθυσιάζοντο καί ήχμαλωτίζοντο οί συναγωνισταί του, καί έν ώ διετάχθη εγκαί­ρως άπό τόν Άρχηγόν νά τούς σώση, αυτός έθεώρει ώς κωμικόν, τό τραγικόν συμβάν· όργισθείς ένεκα τούτου ό Αρχηγός ώρμησε προσωπικώς μέ διακόσιους στρατιώτας κατά του ιππι­κού, τό όποίον είχε πλησιάσει είς τά όχυρώματα καί διά νά άποφύγη τόν κίνδυνον, στρέψαν τά νώτα διευθύνθη είς τόν άρ­χηγόν του ψάλλον έπινικίους ύμνους. Έπαρθέντες διά τούτο, αμέσως έκινήθησαν πανστρατιά κατά του όχυρώματος του Περ­ραιβού· άλλόκοτον έφάνη τό κίνημά των· διότι συνέτρεχε τό ίππικόν μεμιγμένον μέ τό πεζικόν, έκτος τών σημαιοφόρων, οίτινες έπροπορεύοντο πέντε σχεδόν βημάτων μακράν τών άλλων ό Περραιβός διέταξε νά τούς άφήσωσι νά πλησιάσουν χωρίς νά τολμήση τις να πυροβολήση, παρ' δταν ό ίδιος δώση τό σημείον της μάχης μέ τήν εύκαίρωσιν τού ιδικού του πυροβόλου, ό δε πυροβολισμός νά γίνεται τότε αδιάκοπος, εύστοχος καί πρός ζημίαν μάλλον τών σημαντικών, καί σημαιοφόρων· υπερήφανος καί τρομακτική γέγονεν ή έφόρμησις τών Τούρκων, άλλ' ή αν­δρεία άνθίστασις των Έλλήνων διά δέκα λεπτών κρίσιμον συμβολήν έταπείνωσεν τήν άλαζονείαν των· ούκ ολίγον συνετέλεσεν διά τήν νίκην καί ό θάνατος τού ιππάρχου, συγγενούς δντος του Αρχιστρατήγου Κιουταχή· διότι τόσην λύπην καί δειλίαν ένέσπειρεν είς τό στράτευμα ώστ' αμέσως οπισθοδρόμησετό ίππικόν, επομένως δέ και τό πεζικόν· ή απροσδόκητος ακα­ριαία όπισθοδρόμησις τοΰ έχθρού ώδήγησε τόν Περραιβάν νά νράψη παρευθύς εις τόν Αρχηγόν Καραϊσκάκην, ώς εφεξής.
«Γενναιότατε Αρχηγέ!
Είδες φανερά ταύτην τήν στιγμήν τήν τρομεράν όρμήν, καί άπροσδόκητον όπισθοδρόμησιν τού έχθρού· δια νά κερδίσωμεν πληρεστάτην τήν νίκην, στοχάζομαι δτι συμφέρει νά κινηθή παρευθύς τό ήμισυ του τακτικού μαζί μέ τό τρίτον μέρος του άτάκτου έκ δεξιών, και τό αλλο παρομοίως έξ ευωνύμων· ή δέ γενναιότης σου ενωθείς μεθ' ημών νά σχηματίσωμεν τό κέντρον, καί ούτως έκ συμφώνου νά όρμήσωμεν κατά τού εχθρού πριν όχυρωθή, διότι ήρχισε νά σκάπτη, και όχυρούται.
8 Αυγούστου, 1826 Χαϊδάρι.
Ό Περραιβός».
«Στρατηγέ Περραιβέ ;
"Μου ήρεσεν ή γνώμη σου, και είμαι σύμφωνος, αδελφέ, δι΄ δσα γρά­φεις έπροσκάλεσα μάλιστα ευθύς τον Συνταγματάρχην Φαβιέρον, άνέγνωσα τό γράμμα σου· ώλλ' αυτός μ΄ άπεκρίθη άποτόμως ούτω «σεις κάμετε τά Εδικά σας σχέδια, και έγώ θά κάμω τά ιδικά μου·» τούτους τούς λόγους ειπών επέστρεψεν εις τήν χιλιαρχίαν του χωρίς νά είπη, ή άκούση αλλο τι περισσότερον.
»Άδελφέ ! ή σημερινή ανδρεία καί άνθίστασις τοΰ όχυρώματός σας έσωσεν δλον τό στρατόπεδον· Εδωκε και ευτυχή αρχήν της αρχηγίας μου· επιθυμώ νά μιμηθώσι και δλα τ΄ άλλα όχυρώματα τό παράδειγμά σας, και τότε ή νίκη θέλει σαλπίσει υπέρ Ελλήνων. Βάστα, αδελφέ, και ελπίζω πρός τάς δέκα ώρας νά καταπείσω και τους επίλοιπους οπλαρ­χηγούς, διά νά πραγματοποιήσωμεν τό ρηθέν σχέδιον. — υγίαινε. 8 Αυγούστου 1826, Χαϊδάρι.
Ό αδελφός και Άρχηγός Γ. Καραϊσκάκης»

Οι Οπλαρχηγοί στέλνουν: Νικήτα-Πλαπούτα σε Δερβενάκια και Αγιονόρι.

Μάχη τών Δερβενακίων, κειμένων μεταξύ Άργους και Κορίνθου.

Άναχωρήσας άπό τό Σούλιον ό Χουρσίτ πασάς και φθάσας εις Λάρισαν, αμέσως έξεκίνησεν είκοσιδύο χιλιάδας στρατεύ­ματα ύπό την όδηγίαν δύο πασάδων, δηλαδή Ίσοούφ πασά Δρά­μαλη και Άλή πασά Πελοποννήσου, έξ ων τά μέν δύο τρίτα ήσαν 'Ασιανοί, οι δέ επίλοιποι Τουρκαλβανοί· οδτοι διαβάντες την άνατολικήν Ελλάδα και τον Ίσθμόν άκωλύτως και κυριεύσαντες τήν Άκροκόρινθον, δραπετευσάσης της φυλακής, άπήλθον εις τό ΄Αργός, δπου και έστρατοπέδευσαν πανστρατιά. Τού­του του τόπου οί μέν κάτοικοι κατέφυγον εις τά όρη και κοιλά­δας, τά δέ μέλη της διοικήσεως εισήλθον εις τά παρά τόν Άργολικόν κόλπον παραπλέοντα Ελληνικά πλοία. Τότε πολύς φόβος διεχύθη καθ' δλην την Πελοπόννησον και βέβαια ή δύναμις αύτη εμελλεν αναμφιβόλως νά την καθυποτάξη, έάν ή διχόνοια των δύο πασάδων και ή γενναία άπόψασις του Δημη­τρίου Υψηλάντη δεν συνήργουν εις τά διατρέξαντα· διότι άφ' ής ώρας έστρατοπέδευσαν, ό μέν Άλή πασάς, ώς αυτόχθων και ειδήμων τών Πελοποννησιακών πραγμάτων κσί τοποθεσιών, έγνωμοδότησε νά διαιρεθή τό στράτευμα εις τρία σώματα, έξ ών τό μέν πρώτον νά διευθυνθή διά τήν Τριπολιτζάν, τό δέ δεύτε­ρον μέ τό πλειότερον ίππικόν διά τήν ΄Ηλιδα καί τό τρίτον διά τήν Ναυπλίαν και όλην τήν έπαρχίαν της Κορίνθου· ό δέ στρα­τηγός του Δράμαλης, έπιστηριζόμενος εις τήν πληθύν τών στρα­τευμάτων, έφρόνει τό εναντίον, λέγων δτι δέν πρέπει νά ριψο-κινδυνεύσωσι τά στρατεύματα κατά τον ρηθέντα τρόπον, διότι οί Πελοποννήσιοι, βλέποντες τήν τρομεράν των δύναμιν, θέλουσι βιασθή εντός ολίγων ήμερών νά προσκυνήσωσι· τουναντίον δέ, τότε ανάγκη πάσα νά κυριεύσωσι πρώτον τό φρούριον τού Αρ­γους καί επομένως νά έμβωσι πανστρατιά εις τά ενδότερα της Πελοποννήσου. Τό δεύτερον σχέδιον του Δράμαλη έδωσεν εύκαιρίαν εις τόν άρχηγόν της Πελοποννήσου θεόδωρον Κολοκοτρώνην νά διόρθώση τό σφάλμα του· δστις, επειδή είχε τήν πολιορκίαν τών Παλαιών Πατρών, έπροσπάθει νά καταλύση καί τήν τότε Διοίκησιν, μή συγχωρήσασαν νά παραλάβη τάς προσό­δους τών Πατρών, τάς οποίας έζήτησε προλοβόντως, έπί λόγω, διά νά πλήρωση τούς μισθούς τών στρατιωτών καί τούτου ένεκα έπρόκρινεν άναγκαιοτέραν τήν ίκανοποίησιν τών συμπολιτών του άπό τήν σωτηρίαν της πατρίδος, Ό δέ Δημήτριος Υψηλάντης, μετά πολλάς νουθεσίας καί παραγγελίας πατριωτικάς, έπεμψε προς αυτόν εγγράφως τούς τελευταίους τούτους λόγους. «Αθεό­φοβε ! επήρες τήν πατρίδα εις τόν λαιμόν σου· οί Τούρκοι έμβήκαν εις τήν Κόρινθον κσί αύριον ίσως είναι έδώ· δψει έν ήμερα κρίσεως». Μετά δέ τήν παραλαβήν του αισθαντικού τού­του γραμματίου, διέβη άπό Τριπολιτζάν εις Αργος. Ό ΎΦηλάντης δμως, διά νά ρίψη δλην τήν προσοχήν του εχθρού εις τό παρημελημένον φρούριον του ΄Αργούς, άφού έμβηκε μέ τε­τρακόσιους ΄Ελληνας, έχων μεθ' εαυτού καί ένα υίόν του Πέ­τρου Μαυρομιχάλη καί έτερον τοΰ Κολοκοτρώνη, παρήγγειλε νά καλέσουν τό δπλα άφ΄ δλων τών επαρχιών της Πελοποννή­σου καί νά μήν αφήσουν τόν έχθρόν νά προχώρηση περαιτέρω, διότι αδύνατοι οδσαι αί έπαρχίαι καί μεμονωμέναι αφανίζονται μία κατόπιν της άλλης. Βλέπων ό εχθρός τότε τάς καθημερινός στρατολογίας τών Ελλήνων, απεφάσισε νά κυριεύση μέ έφοδον τό ρηθέν φρούριον. Άλλ' οσάκις έφώρμησε πάντοτε απέ­τυχε μέ ίκανήν ζημίαν· άφ΄ δσας δέ τροφάς έφερε μαζί του μέ καμήλους καί φορτηγά ζώα, μέρος μέν ικανόν έπεμψεν εις τούς έν Ναυπλία λιμώττοντας έκ της προ μικρού διαλυθείσης πολιορκίας, αί δέ λοιπαί, διά τάς συνήθεις καταχρήσεις των, ολίγας ημέρας διήρκεσαν. επειδή είχε βεβαίας πληροφορίας δτι ξεκίνησαν άλλαι πλειότεραι άπό την θεσσαλίαν, καθώς καί τωόντι ήν αληθής ή είδησις. 'Αλλ' ό Οδυσσεύς, και αν δεν έδυνήθη νά εμποδίση την είσοδον των Τούρκων, ούσαν πολυάριθμον, τάς τροφάς δμως δλας ήρπασε μετά ταύτα καθ' όδόν· και ούτω το στρατόπεδον, στερούμενον τροφών, κατήντησε νά τρώγη φύλλα των αμπέλων και διαφόρων δένδρων. Ή ελεεινή αυτήή κατάστασις τούς έφερεν εις τοιαύτην άμηχανίαν καί χαύνωσιν, ώστε τό στρατιωτικόν άρχισε νά γογγύζη κατά των αρχηγών και δεν ύπήκουε πλέον τάς διαταγάς των· καί ούτως άπεφάσισαν τήν γενικήν διάλυσιν τοΰ στρατοπέδου καί φροντίδα τήν ασφαλή εξοδον τών στρατευμάτων. Οι δέ οπλαρχηγοί ΄Ελληνες, μαθόντες τήν άπόψασίν των, έπεμψαν προλαβόντως υπέρ τούς πεντακόσιους στρατιώτας ύπό τήν όδηγίαν του Νι­κήτα καί Κολιοπούλου εις τά Δερβενάκια καί Άγιονόρι, διά νά πιάσουν τάς στενάς θέσεις, άπό τάς όποίας έμελλον νά διαβώσιν οί Τούρκοι, οί όποίοι καί έδοκίμασαν έκεί μεγάλην φθοράν· διότι άφ δσους ήγωνίασθησαν μέ τάς υπολοίπους σωματικάς των δυνάμεις νά περάσωσι τά στενά, μόλις έξ αυτών έσώθησαν πέντε χιλιάδες· οί δέ επίλοιποι άπέθαναν άλλοι εις τό "Αργος άπό τήν πείναν, καί άλλοι έσφάγησαν εις τά Δερβενάκια άπό τά ξίφη τών Ελλήνων έκ δέ τών αρχηγών, ό μέν 'Αλή πασάς είσήλθεν εις Ναυπλίαν, δπου διέτριψε μέχρι της αλώσεως της, όπόταν καί αιχμαλωτισθείς σύν τοις άλλοις, μετά τριετίαν ήλευ-θερώθη· ό δέ Ίσούφ πάσας, μή δυνηθείς κατά πρώτον νά διαβή τά Δερβενάκια ούτε τό Άγιονόρι, οπισθοδρμήσας μέ τρεις χιλι­άδας Ιππικόν, έστρατοπέδευσεν είς Τίρυνθον, δπου τό εσπέρας εκείνο έξ απροσεξίας των έπυρπολήθη ή πυρίτις κόνις, καί τήν έπιούσαν, ήτις ήν ή εικοστή ογδόη του Ιουλίου, διέβη πολεμών άπό τό Αγιονόρι μέ όλίγην του ζημίαν διά Κόρινθον, δπου, νυμφευθείς τήν γυναίκα του Κιαμίλμπεη, έκράτει τήν 'Ακροκόρινθον αλλά μετ' ολίγον απέθανε. Διήρκεσεν αύτη ή εκστρα­τεία ημέρας είκοσιμίαν διότι άπό τήν έβδόμην του Ιουλίου καθ' ήν έμβήκαν είς τό ΄Αργος, εως τήν εικοστήν όγδόην του αύτού έστάθησαν, καί έπειτα διελύθησαν καί ήφανίσθησαν. Εις ταύτην τήν έπικίνδυνον περίστασιν συνετέλεσαν μετά τατα δχι ολίγον καί του Κολοκοτρώνη τά στρατηγήματα, τά όποία έσφράγισαν ένδόξως τά στήθη τών γενναίων οπλαρχηγών Κολιοπού­λου, Πλαπούτα καί Νικήτα Σταματελοπούλου.

Πηγές:

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΠΕΡΡΑΙΒΟΥ-ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ

ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ-ΠΟΛΕΜΙΚΑ

Πτώση Μεσολογγίου. Ιμπραήμ-Μοριάς. Κιουταχής- Αθήνα. Καραϊσκάκης-Ρούμελη.

Μάχη τών προπόδων τών βουνών Μεσολογγίου και σύντομος διήγησις τραγικών τινών συμβάντων εν τοις έξω και έσω του Μεσολογγίου.

Έάν, ώς προείρηται, δεν έφάνησαν τόσον ωφέλιμα προς τους πολιορκημένους τά έξω όπλα των Ελλήνων, αλλά έπί της εξόδου αύτών έχρησίμευσαν πολύ, και έμελλον πολύ περισσότερον νά τούς ώφελήσωσιν, αν έκ μέρους των πολιορκημένων δέν προέκυπτε τό έξης σφάλμα· τήν νύκταν, καθ' ήν έμελέτουν νά έξέλθωσιν, έμεταχειρίσθησαν διά σύνθημα τρεις μεγάλας πυροφαύσεις, δι΄ ων έπροσκαλούσαν τους εξω νά πλησιάσωσιν εις τάς υπωρείας, ίνα σώσωσιν τούς φθάσαντας έκείσε• ήκολούθησαν προθύμως οί εξω το σύνθημα, άλλ΄οι ένδον ούκ έξήλθον τη αυτή νυκτί, ή διότι ή είδησις της εξόδου δεν υπήρξε πασίγνωστος, ή διότι πολλοί έξ αύτών έδυσφόρουν ν’ αφήσωσιν είς τήν θηριότητα τών Άγαρινών τούς πληγωμένους συγγενείς, και φίλους των, τά φίλτατα τέκνα των, και αδυνάτους γυναίκας• Ίδόντες οί εξω ανενέργητον τό σύνθημα, ανέβησαν έκ νέου λίαν πρωί είς τά υπερκείμενα μέρη, όπου εκρύβησαν δι΄αποφυγήν πάσης ύπονοίας περί της εξόδου τών πολιορκημένων, μολονότι πρό δύο ημερών έγνωστοποιήθη αύτοίς παρ' ενός αιχμαλώτου φυγάδος, ταυτοχρόνως έβλεπαν και της νυκτός τά συνθήματα. Τήν δευτέραν νύκτα, ήτις εκλινεν εις τήν δωδεκάτην τού μηνός Απριλίου, καθ' ην καί ή Βαϊφόρος έωρτάζετο, κατά το χιλιοστόν όκτακοσιοστόν είκοστόν έκτον έτος, άρχισαν νά έξέρχωνται τη τρίτη ώρα της νυκτός• μόλις έξήλθον δυο χιλιάδες άπό τό δεξιόν μέρος, κ' ευθύς εν σώμα ίππικόν ενεφανίσθη έμπροσθεν των άλλ' οσάκις έπλησίαζεν, άπήντα άνδρείαν άνθίστασιν ούτω δή μαχόμενα, και κινούμενα άμφότερα τά σώματα άφίκοντο εις τάς υπωρείας• ή δευτέρα έξοδος υπήρξε δυστυχεστέρα της πρώτης διότι εν έτερον πεζικόν σώμα απέκλεισε τήν στενήν έξοδον μέ πεπυκνωμένας λόγχας, εις τρόπον ώστε δέν έδύναντο πλέον νά έξέλθωσιν άλλοι. Οπισθοδρομήσαντες τοίνυν μετά τριών ωρών αίματώδη μάχην, είσήλθον εις τήν πόλιν μή τολμώντες οί Τούρκοι νά προχωρήσωσι τήν νύκτα έφύλαττον τήν ιδίαν θέσιν. Οί όπισθοδρομήσαντες αποφάσισαν νά δώσωσι τέλος της ζωής των ήρωϊκόν αφήνοντες εις τούς μεταγενεστέρους ομογενείς των διά παράδειγμα τήν πράξιν των συνάξαντες εις τινα οίκίαν τούς ασθενείς καί πληγωμένους, βαλόντες εις τό κατώγαιον ίκανήν ποσότητα πυρίτιδας κόνιος, τήν οποίαν (έν ώ οί Τούρκοι τό πρωί έπολιόρκουν τήν οίκίαν) άνάψαντες έσφενδόνισαν τά σώματά των εις τήν άτμοσφαίραν πυρίκαυστα, βλάψαντες σημαντικώς καί τούς πολιορκητάς• άλλοι έμβάντες εις διαφόρους οικίας έπολέμησαν εωσού είχον πολεμοφόδια, μετά δέ τήν τελείωσιν αυτών ήκολούθουν τό παράδειγμα τών πρώτων κατ΄ αυτόν τόν τρόπον έτελείωσεν ή τών έν τη πόλει μεινάντων τραγική καί αξιομνημόνευτος σκηνή δι' ωρών εξ• οί δ' εξελθόντες παραγενόμενοι εις τάς υπώρειας, εκτός τού ιππικού, ώς είρηται, απήντησαν καί υπέρ τούς χίλιους Τουρκαλβανούς οδηγούμενους παρά του Μουστάμπεη, (δστις, κεκοπιακότας δντας, καί αδυνάτους έκ της πείνας, έπροξένησε πολλήν φθοράν, καί αίχμαλωσίαν· ακούσαντες οί έξω Ελληνες τόν πυροβολισμόν, καί τάς φωνάς έγνωσαν τήν εξοδον τών πολιορκημένων ούτω δή καταβάντες δρομαίως έβίασαν διά τών όπλων τόν έχθρόν ν' άφήση τά πλάγια, καί καταβή εις τό πεδίον, οί δ' 'Ελληνες άνέβησαν εις τό βουνόν ακινδύνως• πολλοί έξ αυτών, (καί μάλιστα γυναικόπαιδα) έκρύβησαν εις τούς σκίνους, όπάς, θάμνους, μή διακρίνοντες άπό τό σκότος καί άδυναμίαν του σώματος ποία ήσαν τά Ελληνικά, καί ποια τά Όθωμανικά δπλα· έξ αυτών δσοι έδυνήθησαν ν' άναβώσι τήν νύκτα εις τό δρος, έσώθησαν δσους δέ είδεν ή ημέρα κρυμμένους, τούς έθυσίασαν οί Τούρκοι, εκτός γυναικοπαίδων, δραμόντες λίαν πρωί, και ίχνηλατούντες, ώς οί κύνες, τήν θήραν.
Τοιούτον ήρωϊκόν, και τραγικόν τέλος έλαβε τό Μεσολόγγιον μεθ' ενός έτους πολιορκίαν, της οποίας τας ανδραγαθίας στερούμεθα μέ άκρίβειαν διότι άπώλετο, ώς είρηται, ό ακριβής συγγραφεύς Μάγερ• έξ ακοής, καί διαφόρων εξετάσεων έσημείωσα και άλλα περίεργα συμβάντα• άλλ’ επειδή έκ των παρευρεθέντων έν τοις πράγμασι φιλονεικούσιν οίκειοποιούμενοι τάς σημαντικοτέρας πράξεις έκαστος, αμφιβάλλων μή προσκρούσω• εις τήν άλήθειαν, καί έκ τούτου πρκύψη δυσαρέσκεια, τ' άφησα ανέκδοτα.
Έν τοσούτω τά στρατεύματα επέστρεψαν έκ νέου εις ΄Αμφισσαν μετά τών σωθέντων χιλίων τριακοσίων μόλις δντων, εξαιρουμένων όγδοήκοντα γυναικών, κακείθεν μετέβησαν εις Πελοπόννησον, έμειναν δέ μόνον τά στρατεύματα• οί Τούρκοι, κυριεύσαντες τό Μεσολόγγιον καί δλην τήν Δυτικήν Ελλάδα, απεφάσισαν και τήν πολιορκίαν τών Αθηνών, επομένως και δλης της Ανατολικής Ελλάδος τήν ύποδούλωσιν. Ό Ιμπραήμ Πασάς λαβών δλον τό τακτικόν σώμα μετέβη εις Πελοπόννησον, ό δέ αρχιστράτηγος Κιουταχής, άφήσας ικανήν φρουράν εις Μεσολόγγιον έστράτευσε διά τας Αθήνας μέ είκοσι χιλιάδας πεζικόν καί τρεις ίππικόν• τά έν Άμφίσση μείναντα Ελληνικά δπλα μόλις δντα χιλιάδες τρεις, μή δυνάμενα ν' άνθέξωσιν εις τήν τόσην πληθύν των έχθρών, αποφάσισαν νά μεταβώσιν είς Πελοπόννησον καί συγκεντρωθώσι μετά τών άλλων στρατευμάτων• πρό του άναχωρισμού των δμως έκήρυξαν προς όλην τήν Άνατολικήν Ελλάδα δτι, δσοι εκείνοι μέλλουν νά ύποταχθώσιν είς τον Κιουταχήν, γνωρίζοντες δτι είναι ασφαλείς, δέν τούς εμποδίζουν, μάλιστα τούς συμβουλεύουσι νά πολιτευθώσι τήν περίστασιν, έωσού τά πράγματα της Ελλάδος λάβωσιν άλλην μορφήν• δσοι πάλιν δέν εμπιστεύονται είς τάς δημοσιευθείσας υποσχέσεις του, πρέπει νά προλάβωσι τόν καιρόν της αναχωρήσεως των, πρίν τά Ελληνικά στρατεύματα άπομακρυνθώσι• εκείθεν όλιγότατοι άφησαν τό φίλον έδαφος της πατρίδος των μεταβάντες είς Πελοπόννησον τό πλείστον μέρος, βεβαρυμένον άπό τάς σκληράς καί αλλεπάλληλους δυστυχίας, έμπιστευθέν καί είς τάς υποσχέσεις του Κιουταχή, αί όποίαι ού μόνον τήν δπαρξιν τών κατοίκων ήσφάλιζαν, άλλά καί άμνηστείαν τών παρελθόντων εγκλημάτων έκήρυττον πρός πάντας τούς Ελληνας, έμειναν είς τά ίδια• τά ασφαλέστερα συμφέρονταος λάβωσιν άλλην μορφήν• δσοι πάλιν δέν εμπιστεύονται είς τάς δημοσιευθείσας υποσχέσεις του, πρέπει νά προλάβωσι τόν και¬ρόν της αναχωρήσεως των. πρίν τά Ελληνικά στρατεύματα άπομακρυνθώσι• εκείθεν όλιγότατοι άφησαν τό φίλον έδαφος της πατρίδος των μεταβάντες είς Πελοπόννησον τό πλείστον μέρος, βεβαρυμένον άπό τάς σκληράς καί αλλεπάλληλους δυστυχίας, έμπιστευθέν καί είς τάς υποσχέσεις του Κιουταχή, αί όποίαι ού μόνον τήν δπαρξιν τών κατοίκων ήσφάλιζαν, άλλά καί άμνηστείαν τών παρελθόντων εγκλημάτων έκήρυττον πρός πάντας τούς Ελληνας, έμειναν είς τά ίδια• τά ασφαλέστερα συμφέροντα ούτω τόν ώδήγουν νά πολιτευθή έως ου κυριεύση τά φρούριον Αθηνών, ό δέ Ιμπραήμ Πασάς δλην τήν Πελοπόννησον καί τότε δή εμελλον νά υψώσωσι τό αιμοσταγές θυσιαστήριον των Ελλήνων. Ένώ είσήρχοντο είς τήν ΄Ανατολικήν Ελλάδα τά στρατεύματα διηρημένα είς διάφορα σώματα, οί Ελληνες, δυνάμενοι νά τα βλάψωσιν εις στενάς θέσεις, δέν ηθέλησαν γνωρίζοντες την φυσικήν των βαρβαρότητα, ήτις έμελλε νά έκδικηθή μετά ταύτα τούς αθώους κατοίκους, ώς αιτίους της φθοράς των• ούτ' αυτά εκινούντο κατά των Ελλήνων καίτοι όρώντα αυτούς περιφερομένους είς τά πλάγια καί διευθυνομένους δια τον Ισθμόν της Κορίνθου φθάσαντα είς τήν Άττικήν, έπολιόρκησαν τάς Αθήνας φυλαττομένας παρά του στρατηγού Ιωάννου Γκούρα καί χιλίων πεντακοσίων σχεδόν Αθηναίων. Οί Έλληνες διαβάντες τόν Ίσθμόν άπήλθον είς τήν πρωτεύουσαν Ναυπλίαν, δπου έμελλον νά συσκεφθώσι μετά της Διοικήσεως περί του πρακτέου• οί. στρατηγοί Βάσιος Μαυροβουνιώτης καί Νικόλαος Γριζώτης δέν εισήλθον, άλλ' έτοποθετήθησαν εις τήν ΄Ελευσίνα με πεντακόσιους στρατιώτας• μολονότι δις καί τρις έπεμψε δυνάμεις ό Κιουταχής νά τούς εξώση εκείθεν, δέν έδυνήθη• άρχισεν έπειτα νά τους προτείνη άνταμοιβάς, υποσχόμενος αύτοίς επαρχίας, χρήματα καί παρόμοια. Αλλά καί μέ τούτο δέν τούς κατέπεισεν ή, εσωτερική κατάστασις της Ελλάδος προβαλλόμενη μέ τούς όποιους τήν έπαπείλουν κινδύνους ην άσυγκρίτως κατωτέρα τών κινδύνων ή έλλειψις του χρηματικού καί των τροφών έφερε τό στρατιωτικόν είς άδράνειαν καί άπελπισίαν άλλά καί ούτως εχόντων τών πραγμάτων, ή γενναία άπόφασις του στρατιωτικού έδείχθη ανωτέρα τών κινδύνων κατ' έκείνην τήν έποχήν διότι μή άνεχομένη νά βλέπη τήν Στερεάν Ελλάδα κατακρατουμένην παρά τών Τούρκων καί τήν Πελοπόννησον πνέουσαν τά λοίσθια άπό τόν Αίγύπτιον Ιμπραήμ Πασά, έστράτευσεν έκ νέου διά τήν ξηράν. Ή Διοίκησις διά ν' άποφύγη πασαν στρατιωτικήν συμμορίαν, διέταξε τόν Γεώργιον Κσραϊσκάκην άρχηγόν τών κατά ξηράν δπλων, δστις έξελθών αμέσως της Πελοποννήσου, διοβάς τά Μέγαρα έστρατοπέδευσεν είς τήν Ελευσίνα τεσσάρων ωρών άπέχουσαν τών Αθηνών έτρεχον επομένως αυθόρμητοι καί ύπό τήν όδηγίαν του διάφοροι οπλαρχηγοί.
Άκουσας ό Κιουταχής δτι οί Έλληνες συναθροίζονται έκ διαλειμμάτων είς τήν Ελευσίνα ύπ' όδηγίαν του Καραϊσκάκη, άρχισε νά πέμπη σλλεπαλλήλως σώματα πεζικά καί ιππικά όμού διά νά τούς πολεμώσι, μεταχειριζόμενος πάντοτε στρατηγήματα, καί μάλιστα δτε 6 ίδιος ώδήγει τά τοιαύτα σώματα• έκρύπτετο ενίοτε τό ίππικόν εις τάς χαράδρας καί ερείπια τών παρακειμένων χωρίων της πεδιάδος καί άλλοτε τό πεζικόν, διά νά τούς άπομακρύνη άπό τάς θέσεις των καί, ευρυχώρου δντος του πεδίου, δυνηθη νά τούς πολιορκή μέ τό ίππικόν άλλ' οσάκις τά έμεταχειρίσθη δέν επέτυχε τό ποθούμενον, επειδή οί ΄Ελληνες γνωρίζοντές τα δέν διηρούντο εις πολλά σώματα• αφήνοντες δθεν ίκανήν φυλακήν εις τά όχυρώματα, οί λοιποί έσχηματίζοντο είς δύο σώματα, τό πρώτον έπροπορεύετο όπωσούν ταχτικώς και μέ βήμα βραδύ, τό δεύτερον ήκολούθει κατόπιν με τό αυτό βήμα, αλλ' άπέχον ενός σταδίου διάστημα• διό τό ιππικόν δέν έτόλμα νά όρμήση κατά πρόσωπον, ούτε νά τό περικυκλώση έδύνατο, μέ τό νά έπολεμείτο άπό τό δεύτερον. Καί ούτως επομένως έσυστρέφοντο οί ΄Ελληνες κατά τά κινήματα του εχθρού χωρίς ποτέ νά δείξωσι τά νώτα πρός αυτόν κατ' αυτόν τόν τρόπον ένικήθησαν πάντοτε oι Τούρκοι εις τήν Ελευσίνα. Αγκαλά δέν παρετάχθησαν ποτέ πλειότεροι τών δύο χιλιάδων πεζών και τριακοσίων ιππέων. Τούτο έμεταχειρίζετο ό Κιουταχής έπί σκοπώ διά νά ένασχολή τούς ΄Ελληνας εις άκροβολισμούς μακρόθεν, ώστε νά μήν λάβωσιν εύκαιρίαν καί συγχισωσιν έκ του σύνεγγυς τήν πολιορκίαν τών Αθηνών.

Πηγές:

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΠΕΡΡΑΙΒΟΣ-ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ-ΠΟΛΕΜΙΚΑ

Ή Ανατολική Έλλάδα είναι Ελεύθερη. Από την Άμφισσα μέχρι τη Λαμία.

΄ Μάχη της Σκάλας, κειμένης μεταξύ Άμφίσσης και Άμπλιανης.

Είπομεν όπισθεν ότι τό στρατόπεδον του Μετοχίου ανέφερε προς τήν Διοίκησιν εγγράφως τάς άνάγκας του, έξ ών πολλά ολίγας έλαβε, καί μικράς χρείας έθεράπευσεν έν τοσούτω οι Ελληνες βεβαρυμένοι άπό τήν γυμνότητα, αδιάκοπους βροχάς, καί ψύχος, κοιμώμενοι είς τό ύπαι θρον, βλέποντες δτι οί Τούρκοι μέλλουν νά χειμάσωσιν είς τήν ΄Αμφισσαν καί επίλοιπους θέ σεις άναπαυόμενοι είς οικίας, καί τροφάς λαμβάνοντες άεννάως παρά της Θεσσαλίας, αποφάσισαν ν' άφήσωσι τό στρατόπεδον του Μετοχίου, καί χειμάσωσιν είς τούς μεσημβρινούς πρόπο δας του Ελικώνος, εντός δύο Μοναστηρίων καί ενός χωρίου, τών Ταξιαρχών, του Αγίου Σεραφείμ, (δουμπό) καί Χόστια, δπου ή θέσις ην χειμερινή καί ο χυρά,καί τάς ζωοτροφίας έλάμβανον ευκόλως έκ του Κορινθιακού Κόλπου, τήν δέ άνοιξιν νά κινηθώσιν έκ νέου κατά του έχθρού μέ πλειοτέραν δύναμιν όπλων, καί έξοικονόμησιν τών αναγκαίων προ της αναχωρήσεως έσυμβουλεύθησαν νά τόν βλάψωσιν, εί δυνατόν, διά τίνος απροσδόκητου πολέμου, ώστε νά μή νομίση δτι άφησαν τάς θέσεις των οί ‘Ελληνες άπό μικροψυχίας, έκ τού έτερου δέ νά μή τολμήση νά κινηθή κατόπιν αυτών σκεπτόμενοι τό σχέδιον, πληροφορούνται παρά τίνος Διστομίτου δτι υπέρ τά πεντακόσια φορτηγά ζώα, συνοδευόμενα μέ διακόσιους στρατιώτας Τούρκους, κο μίζουσιν έκ της θετταλίας τροφάς διά τήν Άμφισσαν. Ενεκρίθη κοινή γνώμη νά τάς άρπάσωσι μεταξύ Σκάλας Άμφίσσης και Άμπλιανης, άφόπου έμελλαν νά διαβώσι• καταλαβόντες λοιπόν κατά τά μεσάνυκτα τάς αναγκαίας θέσεις, κρυβέντες είς τάς παρά τήν όδόν μικράς χαράδρας καί θάμνους, δέν έδί σταζαν δτι κατά τήν τρίτην, (τοιαύτη ην ή πληροφορία του Διστομίτου), ή τετάρτην ώραν της ημέρας, έμελλον νά έκτελέσωσι τον σκοπόν των κατ' εύχήν άλλ' άντί ζώων φορτηγών, έφάνησαν άπροσδοκήτως και λίαν πρωί εως τριακόσιοι Τούρκοι, καταβαίνοντες έκ της Άμπλιανης, και διευθυνόμενοι εις ΄Αμφισσαν, μεθ' ων ην ό χιλίαρχος και αρχηγός αυτών Χασάν μπέης, δστις προπορευόμενος έπλησίασεν εις τον πρώτον λόχον του Ιωάννου Γκούρα• ί δών εξαίφνης άνθρωπον όρθιον και ούρούντα ΄Ελληνα, πυροβολήσας τον έφόνευσεν οί επίλοι ποι σύντροφοι, τόσον διά τό αίφνίδιον συμβάν δσον καί διά τον θάνατον του αξιωματικού Κολο κύθα, φοβηθέντες έτράπησαν εις φυγήν διευθυνόμενοι εις τον δεύτερον λόχον μετά του αρχη γού των• οί Τούρκοι έδίωκον αυτούς πυροβολούντες, άλλ' έν ώ έπλησίασαν εις τον ρηθέντα λό χον, του οποίου αρχηγός ην ο Διαμαντής Ζέρβας, απήντησαν ίκανήν άνθίστασιν και άναχαί τισιν της πρώτης ορμής των. Ο τρίτος, σχηματίζων τό κέντρον καί διοικούμενος παρά του Δράκου και Περραιβού έπέδραμον έκ του αριστερού πλαγίου, ό δέ Δαγκλής καί Γιαννούσης Πανομάρας έκ το δεξιού• οί Τούρκοι έν αμηχανία καί τρόμω έμβλη θέντες όπισθοδρομούσι διά τήν ΄Αμπλιανην διωκόμενοι, πεσόντες επτά, πληγωθείς πρός τούτοις καιρίως καί ό αρχηγός• οί δ' Ελληνες άνέβησαν μετά τήν νίκην εις τήν κορυφήν του μεταξύ Τοπόλιας καί Κολοβάτων κειμένου όρους, φοβούμενοι, μή πολιορκηθώσι παρά τών εις ΄Αμφισσαν καί Σκάλαν παρακειμέ νων εχθρών, κάκείθεν άπήλθον διά νυκτός εις τό Μετόχιον• ό πληγωθείς χιλίαρχος φθάσας εις Άμπλιανην, αισθανθείς τό τραύμα θανατηφόρον, άνέφερεν αμέσως είς τόν έν Άμφίσση άρχηγόν δτι αφήνει τήν θέσιν του καί υπάγει μεθ' δλης της φυλακής είς Λαμίαν, παραγγείλας πρός τούτοις νά εξασφαλίση τήν θέσιν δσον τάχιστα• άπελθών εις Λαμίαν, μεθ΄ ημέρας πέντε άπέθανεν έκ του τραύματος, τό δέ πρός τόν άρχηγόν γράμμα του τόσον τρόμον καί άπελπισίαν έπροξένησεν είς τούς έν Άμφίσση και λοιπαίς θέσεσι Τούρκους, ώστε δι' δλης εκείνης της νυκτός δεν έκοιμήθησαν, άλλ' ήτοιμάζοντο ν' άναχωρήσωσι διά τήν Λαμίαν άμα ίδωσι τό φώς της ημέρας, άνευ τινός βίας καί ανάγκης• περίεργος τω δντι περίπτωσις έφάνη δτι, καθ' ήν ήμέραν οί ΄Ελληνες έμελλαν νά μετακομισθή, ώς είρηται, τη αυτή, καί οί Τούρκοι διευθύνονται διά τήν Λαμίαν• έσκόπευον μάλιστα οί ΄Ελληνες ν' άφήσωσι τό στρατόπεδον πρό μιάς ημέρας, άν ό Κώστας Μπότζαρης δεν έπρότεινε λέγων δτι, κάλλιον νά διαλυθή τό στρατόπεδον τήν Δευτέραν, παρά τήν Κυριακήν, ήτις είναι εορτή δεσποτική• μόλις έξηγέρθησαν του ύπνου καί ένατενίσαντες εις τήν Άμφισσαν θεωρούσι τούς Τούρκους συσσωματωμένους εκτός της πόλεως καί παρατεταγμένους εις όδοιπορίαν, τήν οποίαν μετά ήμισυ ώραν έβαλαν είς πράξιν, διορίσαντες εκατόν ιππείς έμπροσθοφυλακήν, κατόπιν αυτών μέρος του πεζού, επομένως ζώα φορτηγά, μετά τών ασθενών και πληγωμένων, μετ' αυτούς, μεμιγμένον τό έπίλοιπον ίππικόν μέ τό πεζόν έσυμποσούντο υπέρ τάς πέντε χιλιάδας άπαντες• νομίζοντες οί Έλληνες ως δνειρον τό φαινόμενον, καί άλλοι στρατήγημα, δράξαντες τά δπλα ίσταντο παρατηορούντες τά κινήματά των. Ιδόντες τήν έμπροσθοφυλακήν καταλαβούσαν τήν όδόν της Τοπόλιας και διευθυνομένην μέ βήμα ταχύ εις ΄Αμπλιανην, ώρμησαν μέρος κατόπιν αυτών, δσοι δηλαδή ήσαν νέοι, και ταχύποδες• οί μείναντες έπεμψαν τριάκοντα στρατιώτας εις τήν πόλιν νά παρατηρήσωσιν άπό τά πλάγια τών ορέων, αν όπάρχωσι κεκρυμμένοι Τούρκοι εις τάς οικίας• πληροφορηθέντες τήν άλήθειαν παρά τών άποσταλέντων διά βολής τριών πυροβόλων όπλων, κατά τό σύνθημα, εισήλθον ακολούθως άπαντες εις τήν πόλιν, μετά πέντε μηνών πολύμοχθον, καί πολύπαθη πολιορκίαν. Ήλευθερώθη τέλος πάντων ή Ανατολική Έλλάς μέχρι τών Θερμοπυλών, άρχισαν οί καταφγόντες εις τά σπήλαια, δάση, καί ήλιοβάτους κρημνούς ν΄άσπάζωνται έκ νέου μέ δάκρυα το Φίλον έδαφος της πατρίδος των. Νά κτίζωσι καλύβας διά νά σκεπάσωσι τά πολυπαθή σώματά των άλλοι νά ζητώσι γυναίκας, τέκνα, συγγενείς, καί φίλους, τούς οποίους οί Άγαρηνοί έθυσίασσν καί ήχμαλώτευσαν άλλοι νά καταφιλώνται μέ δάκρυα χαράς, εύχαριστούντες τόν θεόν διά τήν αποφυγήν του κινδύνου, δυσφημούντες δέ καί καταρώμενοι αναφανδόν τούς πρωταιτίους της τόσης συμφοράς των. Μόλις έλαβαν δύο μηνών άνάπαυσιν τα στρατεύματα εις Άμφισσαν, καί εν τω μεταξύ διετάχθησαν παρά της Διοικήσεως νά συνδράμωσιν είς έπικουρίαν τών στενώς πολιορκημένων Μεσολογγίτων παρά του αρχιστρατήγου Κιουταχή• έκτος τούτου είχε πέμψη άπό τήν Πελοπόννησον καί ό Ιμπραήμ Πασάς άλλας πέντε, χιλιάδας στράτευμα τακτκόν, καί ίκανόν πυροβολικόν, δι' ού επέφερε σημαντικήν φθοράν είς τούς πολιορκημένους• μετ' ολίγον διέβη καί ό ίδιος προσωπι κώς, έπιθυμών νά κατακτήση τό Μεσολόγγιον προς καταισχύνην του Κιουταχή• έστράτευσαν οί ΄Ελληνες κατά τήν διαταγήν της Διοικήσεως, έκτός τών δύο στρατηγών Γ. Δράκου,καί Χρ. Περραιβού, οίτινες διετάχθησαν να φυλάξωσι τήν Άνατολικήν Έλλάδα. Ολίγον ωφέλησε τούς πολιορκημένους ή εξωτερική επικουρία. Διότι ή δύναμις τών πολιορκητών υπερέβαινε σχεδόν τόν αριθμόν τών είκοσι χιλιάδων πολεμιστών. Τά όχυρώματά των ού μόνον ήσαν δυνατά, άλλά καί κατασκευασμένα είς επίπεδον τόπον, καί μακράν τών υπωρειών οί Έλληνες, καίτοι ούκ οντες πλείονες τών τριών χιλιάδων, πλησιάζοντες πολλά κις τήν νύκτα είς τά οχυρώματα, τούς έβαναν είς σύγχυσιν, έφόνευαν πολλούς έξ αυτών, ούς έπροσκαλούσαν τήν ήμέραν είς μάχην, τοποθετημένοι είς ύψηλάς καί όχυράς θέσεις• αλλ΄έπειδή πολλάκις υπέφεραν Φθοράν, σπανίως έδέχοντο τήν πρόσκλησιν τούτου ένεκα με βαθείαν λύπην ήκουον παρά τών Ελλήνων (άποφεύγοντες τήν μάχην) διαφό ρους ύβριτας• έμεταχειρίζοντο ενίοτε ενέδρας φονεύοντες Τούρκους διαβάτας, αρπάζοντες τρο φάς, καί διάφορα λάφυρα. Δέν ήθελε μολαταύτα στήσωσι τό τρόπαιον οί πολιορκηταί διά τε ξηράς και θαλάσσης, αν ή άκαταδάμαστος πείνα δέν παρέλυε τάς σωματικός δυνάμεις τών πολιορκημένων, καί ούτω νά τούς βιάση ν' άφήσωσι τον πολυθρύλητον εκείνον τόπον μέ τήν χύσιν τόσων αίμάτων, αιχμαλωσίαν παίδων, γυναικών, καί παρθένων, τών οποίων τά τραγι κά συμβάντα άς τά διηγηθώσιν όσ' ήσαν συναγωνισταί, ή τουλάχιστον αύτόπται. Οποιοσδήπο τε ήθελε τά εξιστόρηση μετά τήν άλωση πληροφορούμενος τά πλείστα έξ ακοής, δέν θέλει τά γράψει μ' άκρίβειαν, ως ό Ελβετός Μάγερ, όστις έφύλαττεν ήμερολόγιον τών συμβαινόντων άλλά, κατά κακήν τύχην, έπί της εξόδου τών Μεσολογγιτών φθάσας μετ' άλλων πολλών εις τούς πρόποδας του βουνού, άπήντησεν (ως ρηθήσεται) εν σώμα Αλβανών, το οποίον καί αυτόν μετά του αξιόλογου συγγράμματος, καί άλλους πολλούς Έλληνας απώλεσε.
Πηγές:

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΠΕΡΡΑΙΒΟΣ-ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ-ΠΟΛΕΜΙΚΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ.

Η ΣΥΓΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ

Το θέμα της καταγωγής της γλώσσας και της εθνικότητας των αρχαίων Μακεδόνων έθεσε σε νέες βάσεις , ο Καθηγητής, Ι.Κ.Προμπονάς με τη μελέτη του που είχε δημοσιευθεί στο περιοδικό «Μνήμων» 2, το 1973. Στον πρόλογο αυτής της μελέτης ο Καθηγητής Μπρομπονάς αναφέρει: «Δι’αυτής ο γράφων πιστεύει ότι καταρρίπτεται οριστικώς ο μύθοςκαταλλήλως μάλιστα υπό της Σλαυικής προπαγάνδας καλλιεργηθείς και διαδοθείς-περί ξενικής κατα γωγής των αρχαίων Μακεδόνων και «εξελληνισμού» αυτών κατά τον 5ον και 4ον π.Χ. αι. Διότι μυκηναϊκά γλωσσικά στοιχεία άγνωστα εις τον χώρον της ΙωνικήςΑττικής,όθεν υποτίθεται ότι εγένετο ο «εξελληνισμός» των Μακεδόνων ανευρίσκονται νυν εις την Μακεδονικήν διάλεκτον».
Ακολουθεί η αναφορά στο γλωσσικό υλικό, της ,που είναι λίγες εκατοντάδες λέξεων, κύριων ονομάτων κατά το πλείστον. Αυτές προέρχονται από ποικίλες πηγές, που αγγίζουν τον 5ον π.Χ. αιώνα.Την εκθέτω: «Η ανεύρεσις επομένως εντός του πενιχρού τούτου και μεταγενεστέρων σχετικώς χρόνων υλικού μυκηναϊκών γλωσσικών στοιχείων, φωνητικών, μορφολογικών και λεξιλογικών ομιλεί ευγλώττως περί της αρχαιότητος της Μακεδονικής διαλέκτου.Καταρρέει τοιουτοτρόπως ο μύθος περί «εξελληνισμού» των Μακεδόνων κατά τον 5ον-4ον π.Χ. αι. και αποδεικνύεται-και διά του τρόπου τούτου-η παναρχαία ελληνικότης της γλώσσης και της εθνικότητος αυτών…».
Ο καταληκτικός συμπερασματικά απότοκος περί της εθνικής καταγωγής και της διαλέκτου των Μακεδόνων και η αναβλύζουσα επιστημονική απόγευση ήταν αποτέλεσμα οργανωμένης επιστημονικής γλωσσικής έρευνας που ανέδειξε τη συγγένεια της Μακεδονικής διαλέκτου με την Μυκηναϊκήν και την κατέστησε απτή πραγματικότητα.Η ερευνητική προσπάθεια κατ’αρχάς του Ι.Κ.Π. εστιάζεται στη Φωνητική και τη Μορφολογία.Ιχνηλατεί, ανακαλύπτει και επισημαίνει την ύπαρξη κοινών στοιχείων στη Μυκηναϊκή και Μακεδονική διάλεκτο.
Παραθέτω ενδεικτικά παραδείγματα αποδεικνύοντα το φαινόμενο: «(Η τροπή του ε σε ι•) ε > ι•εν λέξει «ινδέα•μεσημβρία•Μακεδόνες».Το Μακεδονικόν ινδέα υπό πάντων συνάπτεται προς το ενδία (ενν. ημέρα), ετυμολογούμενον εκ της προθέσεως εν+Δίος Θέμιστος (γεν. του Θέμις).Τροπή των δασέων φ,χ,θ εις μέσα β,γ,δ• π.χ. Σταδμέας <Σταθμέας, Βάλακρος<Φάλακρος-Φαλακρός, Γαλάδραι<Χαράδραι.Το φαινόμενο τούτο μαρτυρείται και εις την Μυκηναϊκήν•π.χ.: Ka-da-ro Kάδαρος.Την λέξιν σχετίζουν ο Palmer και ο Landau προς την παρ’ Ησυχίω γλώσσαν «καδαρόν < ου > θολερόν».
« Η συμπλήρωσις αύτη ανήκει εις τον εκδότην του Ησσυχίου Schmidt και υιοθετείται μεταξύ άλλων υπό του Fick, του Herwerden s.v. και του Χατζιδάκι.Πάντες ούτοι θεωρούν συγχρόνως τον τύπον καδαρόν<καθαρόν Μακεδονικόν. Αλλ’ η λέξις υπό την μορφήν αυτήν αναγιγνώσκεται νυν εις μυκηναϊκήν πινακίδα!o-du-ru-wi-jo Oδρύιος,παράγωγον του Όδρυς. Η λέξις μαρτυρείται εν Θεσσαλία υπό την μορφήν Όθρυς•και ασφαλώς ενταύθα ανήκει η παρ’ Ησυχίω γλώσσα «όθρυν• Κρήτες το όρος».Κατάληξις θηλυκών-α• π.χ. κεβαλά<κεφαλά, ταγόναγα<ταγών αγά,μάχα,νίκα.Μυκηναϊκή:a-ro-pa αλοιφά,ka-ra-na κράνα ki-ri-ta κριθά.Κατάληξις αρσενικών-τας•π.χ. Αλκέτας, Aμύντας, Μαχάτας, Περίτας. Μυκην: ai-ki-pa‘-ta αιγιπάστας,ma-ka-ta Μαχάτας .Ονόματα εις -άνωρ•π.χ. Αλκάνωρ,Νικάνωρ, Στασάνωρ.Μυκηναϊκά: a-ta-no Αντάνωρ,a-ka-sa-no Αλξάνωρ». Όμως η ύπαρξη συγγένειας των δύο διαλέκτων της Έλληνικής γλώσσας δεν παρατηρείται μόνο στο χώρο της Φωνητικής και της Μορφολογίας.Αλλά επεκτείνεται και στο διασωθέν σώμα,του λεξικολογικού πλούτου της Μακεδονικής έναντι της Μυκηναϊκής διαλέκτου. Τα προς έκθεση παραδείγματα είναι σημαντικά γιατί εκπορεύονται από το χώρο της Μακεδονικής θρησκείας και της συντεταγμένης Μακεδονικής πολιτείας.Αυτά είναι κατά κανόνα κύρια ονόματα κατά το μεγαλύτερο μέρος του Μακεδονικού λεξιλογίου που διασώθηκε και διατίθεται προς έρευνα.Όμως η ύπαρξη αφθονίας κύριων ονομάτων στις μυκηναϊκές πινακίδες καθιστά το έργο της σύγκρισης ευχερέστερον. Έκτίθενται τα παραδείγματα: « Αιανός , ( Russu) , Mυκην. A-wa-ne-u. ΑιFανεύς. Αμφότερα τα ονόματα ταύτα, μακεδονικόν και μυκηναϊκόν, σχετίζονται βεβαίως προς το αιανής( σαι -F –ανής).(και «Αιανή, πόλις Μακεδονίας…» Στέφ. Βυζάντιος.Αλέξανδρος.Μυκην. a-re-ka-sa-da-ra Aλεξάνδρα.Το από των μυκην. χρόνων εν χρήσει όνομα τούτο επέζησε μέχρι σήμερον προφανώς χάρις εις τον ένδοξον φορέα του.Δίος μην.Μυκην.di-wi-jo-jo meno ΔιFίοιο μηνός.Το όνομα του μηνός τούτου παρουσιάζει νέον ενδιαφέρον,διότι σχετίζεται προς την παναρχαίαν λατρείαν όχι μόνον των μακεδόνων,αλλά του Ελληνικού έθνους γενικώτερον.Ως είναι δηλαδή γνωστόν τα ονόματα των αρχαίων μηνών προέρχονται εξ ονομάτων εορτών.Δίος επομένως εκλήθη ο μην εκ της τελέσεως κατά την διάρκειαν αυτού εορτής Δία καλουμένης,ήτις προς τιμήν βεβαίως του Διός ετελείτο. Πάντα δε ταύτα προϋποθέτουν ωργανωμένον εις την Μακεδονίαν θρησκευτικόν βίον ήδη,ως κατωτέρω θα δειχθή προ του 1900 π.Χ. Η επιβίωσις δε του ονόματος τούτου κατά τους ιστορικούς χρόνους εις την Μακεδονίαν δεν εκπλήσσει και δι’ άλλους λόγους αλλά και διότι,ως είναι γνωστόν,εις τον χώρον της λατρείας η παράδοσις «μέγας δυνάστης» είναι».Θεόδωρος.Μυκην. te-o-do-ra. Και το όνομα τούτο αριθμεί βίον χιλιετηρίδων.Κασσάνδρα.Το όνομα απαντά εις την Μυκην.υπό τον τύπον ke-sa-λda-ra Κεσσάνδρα και ταυτίζεται προς το Κασσάνδρα». «Ο αριθμός των κυρίων ονομάτων των απαντώντων από κοινού εις την Μακεδονικήν και Μυκηναϊκήν διάλεκτον δεν είναι ασήμαντος: εκ των διακοσίων περίπου διασωθέντων μακεδονικών ονομάτων εκ πηγών του 5ου και 4ου π.χ.αι.τα τεσσαράκοντα και πλέον είναι και μυκηναϊκά! Ο αριθμός δ’ ούτος πράγματι εκπλήσσει, αν ληφθή υπ’ όψιν ότι εκ των επτακοσίων περίπου κυρίων ονομάτων των απαντώντων παρ’Ομήρω, τα μαρτυρούμενα και εις τα μυκηναϊκά κείμενα ανέρχονται μόλις εις εξήκοντα.από της πλευράς αυτής-τηρουμένων βεβαίως των αναλογιών –προς την Μυκηναϊκήν συγγενεύει περισσότερον η Μακεδονική διάλεκτος παρά ο Όμηρος, ο οποίος εν τούτοις περιγράφει τον μυκηναϊκόν κόσμον και κείται χρονικώς πολύ εγγύτερον εις αυτόν!» Όμως η υπάρχουσα συγγένεια μεταξύ Μακεδονικής και Μυκηναϊκής διαλέκτου φαίνεται να εμφιλοχωρεί και στις άλλες ελληνικές διαλέκτους, στην Αρκαδοκυπριακή και σε εκείνες που χαρακτηρίζονται για το αχαϊκό γλωσσικό υπόστρωμα.Αυτό αποσαφηνίζεται και τεκμηριώνεται με τα κάτωθι εκτιθέμενα παραδείγματα: «Αέροπες• Έθνος Τροιζήνα κατοικούντες.και εν Μακεδονία γένος τι.και όρνεα τινά». «αμαλή. Η λέξις απαντά παρ’ Ομήρω (υ14,Χ310) αλλά και ως μακεδονική. Κατά το Μ. Ετυμολογικό 76,39: «αμαλή• η απαλή.η δε λέξις Μακεδόνων».Αμύντας εν Μακεδονία (Xoffmann, Russu, Kalleris 291,292,293).Το αυτό ακριβώς όνομα ανεγνώσθη νυν εις κορινθιακήν επιγραφήν του 8ου -7ου π.Χ. αι., « loin du domaine macédoniam»,ως αναγνωρίζει ο Masson». Βάλλαι. Όνομα μακεδονικής πόλεως.Δεν ενδιαφέρει ενταύθα η ετυμολογία του ονόματος. Σημασίαν έχει ότι « βάλλαι» εκαλούντο οι «βαθμοί υπό Κυπρίων» κατά την μαρτυρίαν του Ησυχίου και ότι επομένως,εκ του προσηγορικού τούτου ηδύνατο να προκύψει το Μακεδονικόν τοπωνύμιον. Ζέρεθρον.Κατά την ρητήν μαρτυρίαν του Ευσταθίου ζέρεθρον εκάλουν οι Μακεδόνες το βάραθρον: «το δε βέρεθρον κοινώς μεν βάραθρον,κατά Μακεδόνας δε φασί και ζέρεθρον λέγεται»•και αλλαχού: «ότι δε το βέρεθρον ζέρεθρον Μακεδόνες φασί,και αλλαχού δηλούται». Κατά την μαρτυρίαν του Στράβωνος (VIII 389) ομοίως εκάλουν οι Αρκάδες τα βέρεθρα : «…των βερέθρων, α καλούσιν οι Αρκάδες ζέρεθρα…». ίλαξ: Κατά την μαρτυρίαν του Ησυχίου ούτως εκάλουν οι Μακεδόνες την πρίνον:«ίλαξ• η πρίνος, ως Ρωμαίοι και Μακεδόνες».(Latte). Ότι πρόκειται ενταύθα σύμφυρσις των γλωσσών: «ίλαξ∙ η πρίνος, Μακεδόνες» και «ίλεξ∙ η πρίνος, ΄Ρωμαίοι» υπεστηρίχθη ήδη. Άλλωστε η αυτή λέξις και εν τη αυτή σημασία μαρτυρείται εκ της Ηλείας και εκ της Λακωνίας•κατά την μαρτυρίαν και πάλιν του Ησυχίου : «δίλαξ η αρία, το φυτόν. Λάκωνες» (Latte) και : «φίλαξ• δρυς νέος». Ήλείοι. Οι τύποι δίλαξ και φύλαξ ομιλούν σαφώς περί υπάρξεως αρχικού F, όπερ απλούστατα εξέπεσεν εις το Μακεδονικόν (F) ίλαξ! ιν=εν. Εν Μακεδονία,ως δεικνύει η λέξις ινδέα. Ομοίως εν Αρκαδία, Κύπρω, Κρήτη, και Παμφυλία. σιγύννη. Κατά την μαρτυρίαν του Ηροδότου V9 «σιγύννας δι’ ών καλέουσι …Κύπριοι τα δόρατα». Αλλ’ η αυτή λέξις είναι και μακεδονική• κατά την Σούδαν: «σιγύννη και σιγύννους• τα δόρατα παρά Μακεδόσιν».Και ασφαλώς ογνωρίζων την επί χιλιετηρίδας αδιάκοπον γλωσσικήν και εθνικήν παράδοσιν εις τον τόπον τούτον δεν ξενίζεται πληροφορούμενος ότι η λέξις αύτη ζη μέχρι σήμερον εις την Ελληνικήν γλώσσαν. Και ορθότατα βεβαίως ο καθηγ. Τσοπανάκης αναφερόμενος είς την επιβίωσιν της λέξεως εν Ρόδω συμπεραίνει ότι «ότι η λ. ήταν γνωστή και στην Ρόδο (όπως δηλ. εις την Μακεδονίαν και εις την Κύπρον) από το ίδιο αχαϊκό –μυκηναϊκό υπόστρωμα». Εις τα ανωτέρω προσθετέον και εν παράδειγμα ειλημμένον εκ της σημερινής προφορικής παραδόσεως! Το ρήμα μπλάζω (<εμπλάσσω, ιων.-αττ. εμπλήσσω- ττω>)= «συναντώ ξαφνικά κάποιον,πέφτω επάνω σε κάποιον» , όπερ υπό την αυτήν μορφήν και την αυτην σημασίαν σώζεται μέχρι σήμερον εις την Μακεδονίαν και εις την Κύπρον.Εις την λέξιν αυτήν αντικατοπτρίζεται αδιάκοπος εθνική παράδοσις τεσσάρων χιλιετηρίδων. ( σημείωση γράφοντος: Και νυν εν Σιατίστη το παρόν ρήμα στον Αόριστο: έ μ π λα ξ α) .
Ο καθηγ. Προμπονάς θεωρεί τη Μακεδονική διάλεκτο ως την αρχαιοτέρα μεταξύ των ελληνικών διαλέκτων και τους Μακεδόνες ως τούς γνησιότερους ινδοευρωπαίους πρωτοέλληνες.Παράλληλα όμως την χαρακτηρίζει συντηρητική. « Ή ιδιότης αύτη οφείλεται εις τους προηγουμένους λόγους και συγχρόνως εις την επί μέγα χρονικό διάστημα(από του 1900 π. Χ. μέχρι και του 5ου π.Χ. αι. περίπου) απομόνωσιν της Μακεδονίας από του λοιπού ελληνοφώνου κόσμου, οφειλομένην εις άλλους λόγους αλλά και εις την γεωγραφικήν φύσιν της Χώρας.Εις τον χαρακτήρα της Μακεδονικής διαλέκτου οφείλεται η βραδυτάτη εξέλιξις ταύτης και η επιβίωσις εις αυτήν παναρχαίων λέξεων–εσχηματισμένων, εννοείται, επί τη βάσει των νόμων της Ελληνικής γλώσσης–σπανιωτάτων ή και αμαρτύρων εις τας λοιπάς ελληνικάς διαλέκτους.Eορδία:
Περιοχή της Μακεδονίας νοτίως του όρους βέρμιον.Το γεωγραφικόν όνομα Μνημονεύεται το πρώτον παρά Θουκυδίδη (ΙΙ 99). Πόθεν το όνομα; Ό καθηγητής Τσοπανάκης υπέθεσεν ότι ο εν αρχή φθόγγος Ε αντιπροσωπεύει ενταύθα αρχικόν F.Noμίζω ότι η γνώμη του καθηγητού Τσοπανάκη είναι ορθή: ο εξ επιγραφής του 4ου π.χ. αι. μαρτυρούμενος τύπος Ευορδία(=ΈFoρδία) δεικνύει τούτο. Tι σημαίνει Εορδία=Fορδία; Τα μυκηναϊκά wo-do-we FoρδόFεν =ροδόεν (έλαιον), wo-di-je-ja Fορδίεια=Ροδίεια έρχονται τάχιστα εις τον νουν και αναμφιβόλως συμβάλλουν εις την ερμηνείαν του μακεδονικού τοπωνυμίου: ΕορδίαΑλλά ο ερευνητής της Μακεδονικής διαλέκτου ας μην προσμένει να ιχνηλατήσει μόνον σ’ αυτήν τα αναζητούμενα πανάρχαια γλωσσικά στοιχεία, μόνον στον διασωθέντα λεκτικό πλούτο της. Όμως δεν λείπουν οι περιπτώσεις λέξεων που η ορθή ετυμολόγηση και ερμηνεία των,επιβάλλει τη συνδρομή της Νέας Ελληνικής. Παραθέτω το ακόλουθο χαρακτηριστικό παράδειγμα του Ησυχίου: Παρ’ Ησυχίω φέρεται «άδδαι• ρυμοί• Μακεδόνες».Παρακάμπτω τις γλωσσικές προσεγγίσεις και ερμηνείες ,Ελλήνων και ξένων ειδικών,για να παρουσιάσω εκείνην που έλυσε το πρόβλημα.Και αυτή είναι του Καθηγητή, Ι. Κ. Προμπονά.Εξ αυτής εκθέτω το σχετικό απόσπασμα:
«Αλλά ποία η προέλευσις της λέξεως;
Η Νέα Ελληνική, μάλιστα δε τα σημερινά Μακεδονικά ιδιώματα παρέχουν την δυνατότητα πειστικής ερμηνείας της λέξεως άδδαι.Αρχίζομεν από του παρ’ Ησυχίω ερμηνεύματος «ρυμοί».Η λέξις αύτη εις την αρχαίαν Ελληνικήν εσήμαινε κατ’ αυτόν τον Ησύχιον «του άρματοςτο εκτεταμένον ξύλον παρά τους ίππους έως του ζυγού μέσου από του άξονος, ό τινες στήμονα και σταθμίον καλούσι»,ήτοι το προς τα εμπρός εκτεινόμενον ξύλον της αμάξης από του μέσου άξονος μέχρι του ζυγού, εκατέρωθεν του οποίου ζευγύονται τα υποζύγια. Άλλ’ εξόχως ενδιαφέρουσα είναι η μαρτυρία του Πολυδεύκους ( Όνομ. 1252), καθ’ην η λ. ρυμός εχρησιμοποιείτο και επί αρότρου προς δήλωσιν του επιμήκους ξύλου του συνδέοντος τον ζυγόν μετά του υνίου,σημαίνουσα επομένως ο,τι περίπου και ο ιστοβοεύς των αρχαίων,το σταβάρι των σημερινών Ελλήνων. Όμως πλην των ανωτέρω η λέξις ρυμός είχε και άλλην γενικωτέραν σημασίαν• εσήμαινε γενικώτερον ξύλον–πιθανώτατα επίμηκες –ως συνάγεται εκ των κατωτέρων επιγραφών:
«ξύλα και κληματίδες και ρυμοί τα ιερεία εψήσαι»:
(ΙG XI 2, 203, A51• του 3ου π.Χ. αι. Δήλος)•
«λαμπάδες και ρυμοί εις τους χορούς Άρτεμισίοις»
« Άφροδισίων τω χορώ λαμπάδες, ρυμοί»
Επομένως, συμφώνως προς το ερμήνευμα ρυμοί η Μακεδονική λέξις άδδαι εσήμαινε: α) επίμηκες ξύλον ως εξάρτημα αμάξης ή αρότρου, έχον σχέσιν προς τον ζυγόν ή β) απλώς επίμηκες ξύλον.
Ποία λοιπόν η λανθάνουσα υπό το λήμμα άδδαι λέξις;
Την απάντησιν δίδουν εν συνδυασμώ βεβαίως προς τα προηγούμενα, τα σημερινά Μακεδονικά ιδιώματα: αδρά καλείται σήμερον κατά τας μαρτυρίας του ΙΛΑ( Ιστορικόν Λεξικόν της Νέας Ελληνικής της Ακαδημίας Αθηνών), εις την Σιάτισταν της Μακεδονίας . « α) ξυλίνη ή σιδηρά σφήν συνδέουσα τον ιστοβοέα μετά του ζυγού β) ράβδος ποιμενική: ασμ: Με τη φλουέρα τα λαλεί με την αδρά τα διώχνει.Το σημερινόν μακεδονικόν αδρά βοά ότι εις το παρ’ Ησυχίω άδδαι πρόκειται εσφαλμένη παράδοσις του αδραί: εις την κεφαλαιογράμματον γραφήν ευκόλως το συμπλεγμα ΔΡ ηδύνατο να παραναγνωσθή εις ΔΔ.
Η λέξις τώρα αδρά- αδραί, η φερομένη παρ’ Ησυχίω ως μακεδονική και υπό τον εσφαλμένον τύπον άδδαι, είναι η πράγματι μακεδονική μόνον κατά την μορφήν. Αύτη μαρτυρείται και εις ποικίλους τύπους.Παραθέτω αυτολεξεί το σχετικόν λήμμα του ΙΛΑ, όπου παρέχεται και η ετυμολογία της λέξεως. « αδρύ το, Μακεδ. Ψαρ. Αντρύ Μακεδ. Σίφν. Ίδρυ Σέριφ. Σύρος. (… αdρυά Μακεδ.(Χαλκιδ.) αδρά Μακεδ.( Σιάτ.) αdρυάς ο Μακεδ.( Χαλκιδ.).Έκ του μεσν. Ουσιαστικόν άδρυον. Πβ. Ησύχ. « άδρυα•οι τύλοι αρότρου, δι’ ων ο ιστοβοεύς αρμόζεται». 1) Ξυλίνη ή σιδηρά σφην συνδέουσα τον ιστοβοέα μετά του ζυγού 2) ράβδος ποιμενική Μακεδ. (Σιάτ.). Τη βοηθεία λοιπόν της Νέας Ελληνικής αποκατεστάθη εσφαλμένως παραδοθείς τύπος παρ’ Ησυχίω, ευρέθη το έτυμον μιας εισέτι μακεδονικής λέξεως και συγχρόνως κατέρρευσε βασικόν επιχείρημα της περί ξενικής καταγωγής της Μακεδονικής διαλέκτου θεωρίας,όπερ είχε στηριχθή επί της εσφαλμένης ετυμολογίας της λέξεως ταύτης. Ότι δ’ η μελέτη των σημερινών νεοελληνικών ιδιωμάτων,μάλιστα δε των Μακεδονικών, θα φωτίσει και άλλων «μακεδονικών» λέξεων την προέλευσιν, περιττεύει βεβαίως να λεχθή.
Και είναι βεβαίως περιττόν κατόπιν των προηγουμένως αναπτυχθέντων να τονισθή ότι η θεωρουμένη νυν υπό νέον πρίσμα Μακεδονική διάλεκτος όχι μόνον παρουσιάζει ιδιαίτερον ενδιαφέρον διά την ιστορίαν της Ελληνικής γλώσσης, αλλά και διαφωτίζει, όσον ίσως ουδεμία άλλη των Ελληνικών διαλέκτων, την παναρχαίαν ιστορίαν του Ελληνικού Έθνους: μεταξύ άλλων αι μακεδονικαί λέξεις Δίος (μην), Λάγος¬-Λαγέτας, διαίτας κ.λ.π., μαρτυρούμεναι εμμέσως ή αμέσως και εκ των μυκηναϊκών πινακίδων,ανάγονται βεβαίως εις τους προ του 1900 π .Χ. χρόνους και ομιλούν ευγλώτως περί ωργανωμένου ήδη από της εποχής εκείνης θρησκευτικού και πολιτικού βίου του έθνους των Ελλήνων.
Δυνάμεθα δ’ ως ακολούθως να συνοψίσωμεν τα περί Μακεδονικής διαλέκτου και Μακεδόνων. Η διάλεκτος αύτη είναι: 1. γνησίως Ελληνική, αδελφή της Μυκηναϊκής – Αιολικής και της Αρκαδοκυπριακής, και 2. η αρχαϊκωτέρα, αμιγεστέρα και συντηρητικωτέρα των Ελληνικών διαλέκτων των ιστορικών χρόνων.Κατά συνέπειαν οι ομιλούντες ταύτην Μακεδόνες είναι οι γνησιώτεροι Ινδοευρωπαίοι Πρωτοέλληνες. Η προς αυτούς οφειλή του Έθνους είναι μεγίστη• προμαχούντες των Ελλήνων του νότου,συνέβαλον ούτοι εις την δημιουργιαν του Ελληνικού πολιτισμού,ον αργότερον διέδωσαν δια του Μεγάλου Αλεξάνδρου ανά τα πέρατα της Οικουμένης, εξελληνίσαντες τον τότε γνωστόν κόσμον και καταστήσαντες παγκόσμιον την Ελληνικήν γλώσσαν.